Η Ευρώπη κοιτά μακριά, ο ταύρος είναι αμφίβολο αν βλέπει καν μπροστά του. Η αρπαγή της Ευρώπης των αδελφών Σωτηριάδη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

Γράφει ο
Δρ. Κωνσταντίνος Πρώιμος
Διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και Κριτικός Τέχνης

Το γλυπτό των αδελφών Σωτηριάδη με τίτλο Η αρπαγή της Ευρώπης είναι ίσως το πιο γνωστό τους έργο ακριβώς διότι ήταν δώρο του δήμου Αγίου Νικολάου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο Στρασβούργο. Έχει τοποθετηθεί στην είσοδο Ουίνστον Τσώρτσιλ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου την οποία κοσμεί από το 2005 μέχρι σήμερα σε μια βάση πλάτους 2 μέτρων και μήκους 5 μέτρων ενώ το ίδιο το γλυπτό σύμπλεγμα είναι ένα μνημειακό έργο ύψους 3,6 μέτρων, πλάτους 1,5 μέτρου και μήκους 5 μέτρων.
Το γλυπτό σύμπλεγμα της αρπαγής της Ευρώπης είναι φτιαγμένο από σφυρήλατο ανοξείδωτο χάλυβα, χαλκό και γυαλί. Ο ταύρος είναι από ανοξείδωτο χάλυβα και έχει ένα ανοικτό ασημί χρώμα και η Ευρώπη από χαλκό με το θερμό χρυσό του χαλκού. Οι ματίσεις και ραφές ειδικά στον ταύρο είναι ορατές, θέλοντας οι καλλιτέχνες να δείξουν τον τρόπο με τον οποίο δομείται και ουσιαστικά συναρμολογείται το σφυρήλατο γλυπτό, κομμάτι, κομμάτι. Το πίσω μέρος του ταύρου είναι από γυαλί και με αυτή την προσθήκη, οι καλλιτέχνες επιθυμούσαν να δηλώσουν το νερό από το οποίο βγήκε ο ταύρος για να συναντήσει την Ευρώπη αλλά και το νερό πάνω από το οποίο ίπταται για να την οδηγήσει στην Κρήτη και να ενωθεί μαζί της. Έτσι κι αλλιώς βέβαια οι αδελφοί Σωτηριάδη χρησιμοποιούν σταθερά το γυαλί ως μέσο σύνθεσης στη γλυπτική.
Ο μύθος της αρπαγής της Ευρώπης είναι γνωστός όπως γνωστή είναι και η σπουδαία θέση που έχει στην ιστορία της τέχνης και στην αρχαιολογία. Οι καλλιτέχνες, οι αδελφοί Σωτηριάδη ακολουθούν την ιστορία του μύθου πιστά: η Ευρώπη έχει μόλις ανέβει στη ράχη του ταύρου, γοητευμένη από αυτό το όμορφο, ήσυχο, φιλικό αλλά δυνατό και μυώδες ζώο που έβοσκε τάχα αμέριμνα δίπλα στο σημείο που έπαιζε με τις φίλες της. Όλες οι εκδοχές του μύθου δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι ο ταύρος κέρδισε την προσοχή και την εμπιστοσύνη της Ευρώπης και γι αυτό ακριβώς αυτή δε διστάζει να ανέβει πάνω του. Ο τρόπος απεικόνισης της Ευρώπης πάνω στον ταύρο διαφέρει στις διάφορες καλλιτεχνικές εκδοχές του έργου. Γενικά η Ευρώπη απεικονίζεται ανάμεσα σε δύο άκρα: από τη μια πλευρά θεωρώ ότι βρίσκεται η εκδοχή του Τιτσιάνο του 1562, ενός ζωγραφικού πίνακα που δικαιολογημένα θεωρείται ως ένα από τα πιο αισθαντικά αριστουργήματα της Αναγεννησιακής τέχνης. Στην εκδοχή του Τιτσιάνο, η Ευρώπη παρουσιάζεται να ξαφνιάζεται τόσο πολύ από το ξύπνημα του ταύρου αμέσως μόλις έχει ανεβεί στη ράχη του, ώστε από την ορμή και τη ρώμη του ζώου που πηδά εμπρός και καλπάζει στην επιφάνεια της θάλασσας για να την οδηγήσει στην Κρήτη, πέφτει προς τα πίσω με τα πόδια ανοικτά και το κεφάλι προς τα κάτω σε μια στάση που δύσκολα θα χαρακτηριζόταν ισόρροπη. Από την άλλη πλευρά, στο άλλο άκρο βρίσκεται η εκδοχή πολλών άλλων καλλιτεχνών μεταξύ των οποίων και οι αδελφοί Σωτηριάδη κατά τους οποίους η Ευρώπη εμφανίζεται πολύ πιο συναινετική, χωρίς το βίαιο ξάφνιασμα στην ορμητική εκκίνηση του ταύρου. Μάλιστα στην εκδοχή των αδελφών Σωτηριάδη, αυτή του Στρασβούργου αλλά κατ’ ουσίαν και σε αυτήν του Αγίου Νικολάου Κρήτης, στο δήμο του οποίου έχει εγκατασταθεί μια ακόμα εκδοχή του διάσημου αυτού γλυπτού, η Ευρώπη φαίνεται να απλώνει τα χέρια στον άνεμο που φυσά τα μαλλιά της απολαμβάνοντας τη βόλτα, έως εάν το ταξίδι με τον ταύρο και το πέρασμα από την παρθενία της κόρης στη γυναίκα ερωμένη να είναι μια απελευθέρωση.
Τα χέρια παράλληλα στο ζώο, τα μαλλιά ξέπλεκα και ελεύθερα στον άνεμο σα να διαισθάνεται το γυναικείο πεπρωμένο και να το καλωσορίζει με ευχαρίστηση και πλησμονή αλλά και αποφασιστικότητα και δύναμη, κάτι που φαίνεται στην αγέρωχη έκφρασή της. Αντίθετα ο ταύρος γυρνά το κεφάλι με ανησυχία και το στόμα ανοικτό για να βεβαιωθεί καθώς ορμά προς τα μπροστά ότι η Ευρώπη, το αντικείμενο του πόθου του είναι ακόμα εκεί, στη ράχη του, δεν έχει πέσει, δεν την έχει χάσει, καθαρά με μια έκφραση αγωνίας και ζέσης, έρμαιο του ερωτικού του πάθους για την όμορφη κοπέλα.
Ποιος είναι τελικά ο κυρίαρχος αναρωτιέται ο θεατής, αυτή ή αυτός; Ή μήπως τελικά το θέμα της κυριαρχίας δεν είναι το σωστό ζητούμενο στο συγκεκριμένο γλυπτικό σύμπλεγμα;
Είναι επίσης ενδιαφέρον το γεγονός ότι η Ευρώπη έχει απεικονιστεί με ανδρικό ιππικό στυλ, όπως λέγεται ότι ίππευαν οι Αμαζόνες, και κάθεται ανάποδα πάνω στον ταύρο, ισορροπώντας στη ράχη του, αντίθετα με την κατεύθυνση της κίνησής του. Από τη σκοπιά της ιστορίας της τέχνης αυτή η στάση είναι φυσικά εξηγήσιμη μια και όπως είπαμε, προηγουμένως, η απότομη εκκίνηση προς τα εμπρός του ταύρου, η απαγωγή, αιφνιδιάζει την Ευρώπη η οποία σε λίγους πίνακες βρίσκεται σε μια στάση άνετη πάνω στον ταύρο και στους περισσότερους είναι σε μια που προδίδει τον αιφνιδιασμό της. Η Ευρώπη γυρνά τον κορμό της προς την κατεύθυνση του κεφαλιού του ταύρου, κοιτώντας όμως ταυτόχρονα μακριά. Πού κοιτά; Προς το μέλλον της; Προς τον θεατή; Ή μήπως γυρνά προς τον ταύρο ανταποδίδοντας την απέλπιδα προσπάθεια του ζώου να συναντήσει το βλέμμα της; Το ζήτημα αυτό μένει άλυτο στο σύμπλεγμα των αδελφών Σωτηριάδη. Ο ταύρος και η Ευρώπη απεικονίζονται σε μια στιγμή πριν καν συναντηθούν και η φύση της γλυπτικής είναι τέτοια που δεν ξέρουμε αν ποτέ θα συναντηθούν. Σε άλλες απεικονίσεις του συμπλέγματος τόσο στη ζωγραφική όσο και στη γλυπτική υπάρχει μια μεγαλύτερη οικειότητα μεταξύ του απαγωγέα και της απαχθείσας. Εδώ δεν υπάρχει οικειότητα αν και υπάρχουν ενδείξεις ότι ίσως τείνει να υπάρξει. Υπάρχει πόθος και πλησμονή από τον ταύρο και αγέρωχη, χαρούμενη στωικότητα από την Ευρώπη. Ξέρουμε όμως ότι ο γλύπτης πάντα διαλέγει να παρουσιάσει το πιο σημαντικό σημείο της ιστορίας και οι αδελφοί Σωτηριάδη μάλλον θεωρούν ότι η ούτε η οικειότητα μεταξύ του ζεύγους, ούτε η συνάντηση των εραστών είναι τα πρωτεύοντα στοιχεία σε μια σχέση.

Τι είναι άραγε το πρωτεύον σε αυτή τη σχέση μεταξύ του ταύρου και της Ευρώπης; Τι είναι το πρωτεύον σε μια σχέση σύμφωνα με το γλυπτικό σύμπλεγμα των αδελφών Σωτηριάδη; Ο θεατής ξέρει ότι ο ταύρος είναι μια μεταμόρφωση του Θεού και μάλιστα του κορυφαίου από αυτούς. Αυτό όμως δεν το γνωρίζει η Ευρώπη. Πώς άραγε αισθάνεται η Ευρώπη πάνω σε ένα δυνατό ζώο που φρενήρες καλπάζει πάνω από θάλασσες μαζί της προς άγνωστη κατεύθυνση; Η απάντηση είναι μια χαρά, σύμφωνα με το σύμπλεγμα των αδελφών Σωτηριάδη. Οι αδελφοί Σωτηριάδη δε συμφωνούν προφανώς με την άποψη του ιστορικού τέχνης A. W. Eatonπου ισχυρίζεται ότι η αρπαγή της Ευρώπης είναι ένας εύσχημος τρόπος να δηλωθεί ο βιασμός της Ευρώπης.[1] Ο Eatonεκκινεί από το γεγονός ότι το θέμα της αρπαγής της Ευρώπης εναλλακτικά είναι γνωστό και ως ο βιασμός της Ευρώπης και ο βιασμός αυτός γίνεται πιο σαφής και διακριτός στον περίφημο πίνακα του Τιτσιάνο στον οποίο η ένταση του βιασμού δηλώνεται με τη βίαια τοποθέτηση του σώματος της Ευρώπης σε διαγώνια στάση και εκτός κέντρου του πίνακα. Ο Eatonθεωρεί ότι η ερωτικοποίηση του βιασμού είναι μια σκοτεινή πλευρά του μύθου που επηρεάζει ηθικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τα καλλιτεχνικά έργα που τον απεικονίζουν και μειώνει την αισθητική τους απόλαυση. Η έλλειψη συναίνεσης από την Ευρώπη δεν εμφανίζεται μόνο στην περίπτωση του Τιτσιάνο αλλά και στα αρχαία αγγεία που, όπως αναφέρει η Αθηνά Σχοινά, δείχνουν τον εραστή να τραβά από τον καρπό και όχι από το χέρι τη μνηστή του, υποδηλώνοντας με αυτή την απεικόνιση μια πράξη βίαιης εξώθησης των κοριτσιών στην ερωτική πράξη.[2] Επιπλέον δεν πρέπει να είναι τυχαίο που ο Δίας διάλεξε να μεταμορφωθεί σε ταύρο, σε ένα ζώο σύμβολο της γης και της σωματικής ρώμης, για να συναντηθεί με την Ευρώπη. Η μεταμόρφωση αυτή στο μύθο ίσως να συμφωνεί με την ερμηνεία των αδελφών Σωτηριάδη ότι το πρωτεύον στη σχέση δεν είναι η τρυφερότητα, η συναίνεση και η συνάντηση των εραστών αλλά κάτι τελικά το πολύ πιο αρχέγονο που δεν έχει σχέση με συναισθήματα, συναίνεση, επικοινωνία κλπ αλλά με την ίδια την ύπαρξή μας όπως αυτή συμβάλλεται και συνδέεται με την ύπαρξη και των υπόλοιπων ζώων, κάτι τελικά που δεν υπάρχει άλλος όρος να το ονομάσουμε παρά ερωτική επιθυμία. Η ερωτική επιθυμία είναι μια συνθήκη που διέπει από πέρα ως πέρα την ζωή και ευνοείται από τα στοιχεία της φύσης τα οποία τόσο ωραία ο ταύρος ενοποιεί: ένα ζώο της στεριάς και της γης βγαίνει από το νερό και κατόπιν καλπάζει πάνω από τη θάλασσα για να πάει στην Κρήτη. Η γη, το νερό και ο αέρας ενώνονται στο ζώο του ταύρου και συνωμοτούν για την επίτευξη της επιθυμίας.
Στην αρπαγή της Ευρώπης των αδελφών Σωτηριάδη γινόμαστε μάρτυρες αυτής της ερωτικής επιθυμίας που μεταμορφώνει τους ανθρώπους σε ζώα και ενίοτε σε θηρία. Είναι η ερωτική αυτή επιθυμία, επιθυμία αναπαραγωγής; Η απάντηση μάλλον είναι διαφορετική για τα δύο φύλα: ο ταύρος βρίσκεται σε έκσταση και φαίνεται να σκέφτεται μόνο αυτό, την επιθυμία ένωσης με την Ευρώπη, άσχετα με τις αναπαραγωγικές της επιπτώσεις. Το κεφάλι του γυρνά για να βεβαιωθεί ότι το τρόπαιό του είναι ακόμα εκεί και να συναντήσει το βλέμμα της, το στόμα του ανοίγει στη ζέση και πλησμονή της ερωτικής μέθεξης. Η Ευρώπη από την άλλη πλευρά κοιτά μπροστά και μακριά κάτι αόριστο, έχοντας τους βραχίονες σε διάταση και ισορροπώντας στη ράχη του ζώου. Η στωικότητά της είναι παροιμιώδης. Το πρόσωπό της φαίνεται σα μια μάσκα όπως αυτές που σκάλιζαν στις εισόδους των σπιτιών για να εμποδίσουν το κακό να μπει μέσα και όπως αυτές που λάξευαν στις πλώρες των καραβιών για να είναι καλοτάξιδα. Το πρόσωπό της δεν είναι αυτό μιας συγκεκριμένης γυναίκας, αλλά κάθε γυναίκας, είναι ένας ιδεότυπος, ακριβώς όπως στην αρχαϊκή γλυπτική το πρόσωπο του εικονιζόμενου κούρου δεν είναι ενός συγκεκριμένου αθλητή αλλά συμβολίζει κάθε αθλητή. Το γεγονός ότι είναι ένας ιδεότυπος της γυναίκας φαίνεται και από τη σχηματοποιημένη της φιγούρα: τα πέλματα χωρίς δάκτυλα, τα κωνικά στήθη, τα σχηματοποιημένα μέλη, το ανέκφραστο πρόσωπο όλα παραπέμπουν στην αρχαϊκή γλυπτική στην οποία κυριαρχεί η σχηματοποίηση και στην οποία τα σώματα δεν έχουν βάρος διότι είναι σύμβολα. Η Ευρώπη είναι το σύμβολο της γυναίκας. Το βλέμμα της ατενίζει το μέλλον και σκέφτεται τη στιγμή εκείνη που από κορίτσι που παίζει με τις φιλενάδες της στα λιβάδια δίπλα στην παραλία γίνεται με βίαιο και απότομο τρόπο που δεν έχει να κάνει με συναίνεση και επικοινωνία διότι είναι πάνω από τα άτομα, γυναίκα, σύζυγος και τελικά μητέρα. Η επιθυμία της δεν είναι συγκεντρωμένη όπως του ταύρου σε ένα και μοναδικό συμβάν αλλά διαχέεται στο μέλλον, προβάλλεται σε ρόλους και μοιράζεται σε λειτουργίες. Η Ευρώπη κοιτά μακριά και ο ταύρος είναι αμφίβολο αν βλέπει καν μπροστά του. Η ζέστη του σώματός της που συμβολίζεται με το θερμό χρυσό του χαλκού έρχεται σε αντίθεση με το ψυχρό ασημί χρώμα του χάλυβα στον ταύρο και προαναγγέλλει την ένωση μεταξύ τους. Όπως στην αρχαϊκή γλυπτική και ακόμα περισσότερο στην Αιγυπτιακή τα ανθρώπινα λέγονται με αναφορά στα ζώα, σε πλάσματα που είναι ενδιάμεσα ανάμεσα στην ανθρώπινη και ζωώδη κατάσταση όπως οι Σφίγγες, έτσι κι εδώ η σύζευξη του Θεού και του ζώου στον ταύρο, των δύο άκρων που καθορίζουν την ανθρώπινη κατάσταση, θέλει να πει περισσότερα για τον άνθρωπο παρά για οτιδήποτε άλλο. Και όπως στην αρχαϊκή γλυπτική και ακόμα περισσότερο στην Αιγυπτιακή μετρά η κατασκευή και όχι το σώμα το οποίο είναι σύμβολο και δεν είναι υπόλογο στη βαρύτητα όπως στην κλασική Ελλάδα, έτσι και η γλυπτική των αδελφών Σωτηριάδη έχει μια έντονη κατασκευαστική πλευρά που προσιδιάζει περισσότερο στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό παρά στη γλυπτική. Δεν είναι μόνο οι μνημειακές διαστάσεις, οι ματίσεις στα σφυρήλατα γλυπτά και η μειωμένη πλαστικότητα που οδηγούν στο συμπέρασμα αυτό αλλά και ο τρόπος με τον οποίο σημαίνει το γλυπτό της αρπαγής της Ευρώπης που είναι συμβολικός και όχι κυριολεκτικός.
Σε έναν κόσμο στον οποίο μαθαίνουμε και έχουμε μάθει να θέλουμε να ελέγχουμε τα πάντα, ξεχνάμε πόσο περιορισμένη είναι η δικαιοδοσία μας σε πανάρχαιες διεργασίες και διαδικασίες που μας υπερβαίνουν και καθορίζουν την τύχη και το πεπρωμένο μας σε αυτή τη γη. Μια από αυτές είναι η επιθυμία στο παιχνίδι της οποίας είμαστε σιωπηλοί και πειθήνιοι παίκτες, με άλλον τρόπο οι άνδρες και με διαφορετικό οι γυναίκες. Προς αυτή την κατεύθυνση της μηχανικής της επιθυμίας σε σχέση με τα δύο φύλα, θεωρώ ότι βαίνει με αριστοτεχνικό τρόπο το σύμπλεγμα της αρπαγής της Ευρώπης από τους αδελφούς Σωτηριάδη.