Άρτεμις Ποταμιάνου: Στο τέλος η ισχυρή εικόνα επικρατεί

Η εξέλιξη των ειδών, η εξέλιξη της ίδιας της ζωής, είναι η συγκλονιστική ιστορία που σημαδεύει τον πλανήτη μας. Εξ ίσου συγκλονιστική όμως είναι και σύλληψη η κατανόηση και η αποκρυπτογράφηση αυτής της διαδικασίας από τον ανθρώπινο νου. Ο Δαρβίνος πριν από 155 χρόνια με τη δημοσίευση της ρηξικέλευθης θεωρίας του άνοιξε την πόρτα της ζωής.Ο άνθρωπος, η επιστήμη, η ίδια μας η ζωή ποτέ πια δεν θα ήταν ίδια. Η τέχνη είναι συνοδοιπόρος στο μακρύ ανθρώπινο βίο. Όποια άποψη κι αν έχουμε γι αυτήν, απ’ όποια σκοπιά κι αν τη βλέπουμε και όποια κι αν ήταν η πρακτική σκοπιμότητα της τέχνης.  Από τα τοτέμ και τα χαράγματα στις πέτρες και τις σπηλιές μέχρι τις μέρες μας. Καθώς όμως πρακτικά αγνοούμε τα πρώτα βήματα του ανθρώπινου κοινωνικού βίου, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε και για το σαφή ρόλο της τέχνης στην αρχέγονη κοινωνία. Ούτως ή άλλως το έργο τέχνης δεν το βλέπουμε ως τεκμηρίωση μιας εποχής. Η συγκίνηση που προκαλεί το έργο τέχνης δεν πηγάζει από αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Στις τοιχογραφίες της Αλταμίρα, στα αριστουργήματα της κλασικής Ελλάδας, της Αναγέννησης,στο Las Meninas του Ντιέγκο Βελάσκεθ, την «3η Μαΐου 1808» του Φρανθίσκο Γκόγια, την «εκτέλεση του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού του Έντουαρντ Μανέ ή στο «Mascare» του Πικάσο ανακαλύπτουμε μια πραγματικότητα που δεν ανήκει αποκλειστικά στην εποχή της,αναγνωρίζουμε τη συγκίνηση του καλλιτέχνη, αλλά και τον υπερβατικό μύθο που σημαδεύει το κάθε έργο ξεχωριστά.

Η Άρτεμις Ποταμιάνου πέρασε την «πόρτα» του δαρβινικού θεωρήματος και προσπάθησε να ταυτοποιήσει μια ολόκληρη πορεία. Να ανακαλύψει τη συνέχεια της τέχνης με τις μεταλλάξεις  της και τη μάχη για την επικράτηση του ισχυρού. H έκθεση «Η Εξέλιξη της Τέχνης» στη γκαλερί  Έκφραση – γιάννα γραμματοπούλου, οδήγησε το θεατή στην ανίχνευση μέσα από ένα «δαρβινικό» χάρτη κορυφαίων σταθμών της εικαστικής τέχνης, με επιρροές, «σχολιασμούς» και μεταλλάξεις. Τα 21 έργα που συγκροτούν την έκθεση στο ισόγειο της γκαλερί  είναι επικαλυμμένα με διαφάνειες οι οποίες περιέχουν τις σελίδες από το βιβλίο του Δαρβίνου «Η εξέλιξη των ειδών». Τα έργα παραπέμπουν σε τρισδιάστατο εύθραυστο μωσαϊκό και δημιουργούν έργα-πάζλ όπου ο θεατής καλείται να ανακαλύψει τη σχέση του δαρβινικού κειμένου με την εικόνα.Οι στρώσεις και τα επίπεδα της εικόνας φαίνονται να υποχωρούν και να προεξέχουν, να διαπλέκονται, να εμφανίζονται και να εξαφανίζονται μόνο για να επανεμφανιστούν ενώ διατηρούν την ακεραιότητα της παραγόμενης εικόνας. Το αποτέλεσμα που προκύπτει θυμίζει ψηφιοποιημένες εικόνες οι οποίες συνδυάζουν τις ψηφιακές και αναλογικές τεχνικές  και φορμάτ. Ταυτόχρονα, αντί να ξεκινήσει την εγκατάστασή της με μια εικόνα που παραπέμπει σε ιστορικές εμπνεύσεις, η Άρτεμις Ποταμιάνου ξεκινά το  project της με ένα δικό της -παλαιότερο- έργο που περιέχει όψεις από γνωστά αριστουργήματα, ανατρέποντας με τον τρόπο αυτό την παραδοσιακού τύπου προσέγγιση: αρχή-τέλος. Στο αντίθετο άκρο η εγκατάσταση της Ποταμιάνου ολοκληρώνεται με το έργο του εικαστικού Joseph Kosuth που έχει αποτελέσει έμπνευσή της.
Στο κάτω χώρο της έκθεσης η εγκατάσταση της Άρτεμις Ποταμιάνου αποτελεί μια ιδιαίτερα εμπνευσμένη δημιουργία που πραγματικά δίνει ξεχωριστή διάσταση στην όλη ιδέα της έκθεσης.  Δεκάδες άδειες κορνίζες διαφορετικών μεγεθών και αισθητικής συνθέτουν ένα μνημείο αφιερωμένο σε όσα έργα τέχνης χάθηκαν στη λήθη του χρόνου. Ένα έργο – μνημείο στον άγνωστο καλλιτέχνη. Η ανάγνωση του έργου καθηλωτική. Ξεκινάμε τη συζήτησή μας με την Άρτεμη Ποταμιάνου αρχίζοντας ακριβώς από την εντυπωσιακή εγκατάσταση του κάτω χώρου.

 -Πάνω σ’ αυτές τις άδειες κορνίζες «είδα» κουφάρια  ανθρώπων που ποτέ δεν καταγράφηκαν στην ιστορία, που δεν έγιναν ήρωες, που δεν αναγνωρίστηκε ποτέ η προσφορά τους. «Είδα» σωρούς  από όνειρα που πάνω τους έλαμψαν όνειρα άλλων ανθρώπων. Μια κολόνα που έκτισαν οι αφανείς για να στηρίξουν αυτούς που «έλαμψαν».
Το ίδιο πράγμα λειτουργεί και στην έκθεση. Μια κολόνα που έχει κτισθεί από ανώνυμα έργα, για να στεγάσει ουσιαστικά τον πάνω όροφο, που είναι «υψηλή τέχνη».

-Όπως και στη ζωή όπου οι ανώνυμοι ήταν κολόνες ακόμη και για κράτη και έθνη…
Και το μύθος τους… Είναι όπως με τον Σαίξπηρ. Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα προϋπήρχε σαν έργο όμως ο Σαίξπηρ το είχε πάρει, το είχε εξελίξει και τώρα ξέρουμε τον Σαίξπηρ, έτσι όπως τον ξέρουμε.

-Είναι η βάση της ιδέας της έκθεσης…
Είναι η κολόνα που το κρατάει. Δεν θα υπήρχε όλο το πάνω αν έλειπε το κάτω που το στηρίζει. Και γι αυτό ήθελα να έχει αυτή τη μορφή, της κολόνας, του στηρίγματος.

-Είναι έξω από την εξέλιξη;
Μα είναι μέσα στην εξέλιξη. Στην πραγματικότητα υπάρχουν πάντα αφανείς ήρωες, ακόμη και στην εποχή μας και που πιθανόν να μην καταγραφούν ποτέ στην ιστορία της τέχνης. Υπάρχουν πάντοτε κάποιοι καλλιτέχνες που μπορούν να μας δώσουν αυτή τη μια ιδέα, αυτή τη μια λογική και μετά να προχωρήσουμε εμείς, να πάμε πιο πέρα κι όμως , κανένας δεν θα το γνωρίζει.  Μου είχε κάνει πολύ εντύπωση κάποια στιγμή, ο Joseph Kosuth -που είναι και το τελευταίο έργο στο κυρίως τμήμα της έκθεσης- ο οποίος μου είχε πει «όλοι μου αποδίδουν  ότι έκανα την εννοιολογική τέχνη, γιατί επηρεάστηκα από το τον Μαρσέλ Ντεσάν, ενώ στην πραγματικότητα επηρεάστηκα από το Μαγκρίτ. Όταν ήμουν 22 χρονών πήγα σε μια έκθεση στη Νέα Υόρκη και είδα τα σημειωματάρια του Μαγκρίτ που έλεγαν για τη λέξη και την ταυτοσημία της σε σχέση με την εικόνα». Εντάξει ο Ρενέ Μαγκρίτ είναι ένας πολύ γνωστός καλλιτέχνης, αλλά παρόλα αυτά είναι ένα κομμάτι της ιστορίας, που περνά στα πολύ ψηλά γράμματα και κανένας δεν το γράφει.

-Έχουμε τις τρεις εκτελέσεις: «3η Μαΐου 1808» του Φρανθίσκο Γκόγια,  «εκτέλεση του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού του Έντουαρντ Μανέ, «Mascare» του Πικάσο. Η ανάγνωση σαφής…
Όταν έψαχνα για να συνθέσω όλη αυτή την πορεία, έψαχνα έργα που να το έχουν δηλώσει οι καλλιτέχνες ότι έχουν επηρεαστεί από αυτά. Να έχουν δώσει τα εύσημα στον αρχικό καλλιτέχνη.

-Αυτά τα τρία έργα έχουν κάποια συνέχεια
Φυσικά υπάρχει. Σε όλα αυτά τα έργα υπάρχουν άλλες πολλαπλές πορείες, πέρα από αυτές, που φυσικά συνεχίζουν. Το ένα μετά το άλλο. Δεν σταματάει∙ απλώς εγώ έδωσα μια δικιά μου πορεία από ένα δικό μου έργο, σε ένα έργο που έχω.  Όλα αυτά συνεχίζονται, το ένα έχει χτίσει και συνεχίζεται μέχρι και τώρα. Ακόμη και αυτά τα έργα, που αναφερθήκαμε είναι δική μου version δεν είναι τα δικά τους έργα, οπότε το συνεχίζω κι εγώ αμέσως. Πέρα από αυτό…

-Μένουμε στις τρεις  εκτελέσεις. Είναι μαρτυρίες, είναι πολιτικά και καταγγελτικά έργα. Αντίστοιχα έργα υπάρχουν σήμερα, αν και η τέχνη σε μεγάλο βαθμό είναι καταγγελτική;
Πιο καταγγελτική δεν γίνεται…Π.χ έχουν γίνει πολλά έργα με τους Αμερικάνους στο Αφγανιστάν. Ή πιο παλιά με το Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα. Με το Enola Gay ο Τέρρι Άτκινσον έχει κάνει μια ολόκληρη σειρά… Αυτό θα μπορούσε να είναι μια σύγχρονη version.

-Η έκθεση βασισμένη στο βιβλίο του Δαρβίνου δανείζεται την εξελικτική διαδικασία των ειδών…
Έχει διπλό τίτλο. Προβληματιζόμουν αν θα είναι εξέλιξη της τέχνης ή καταγωγή της τέχνης. Κατέληξα στην εξέλιξη γιατί δείχνει μια πορεία.

– Αν αντί να υπάρχουν σελίδες από το βιβλίο του Δαρβίνου, χρησιμοποιούσες σελίδες από το «αγών μου» του Χίτλερ;
Θα ήταν ένα άλλο έργο. Απόλυτα. Το τι υπάρχει από πίσω, ποιο είναι το κείμενο, έχει σημασία.

-Και διαφορετικές επιλογές έργων και πορείες…
Σίγουρα. Δεν μπορείς να έχεις τον «αγών μου» του Χίτλερ και να έχεις αυτές τις επιλογές

-Καλά ήταν υπερβολικό το παράδειγμα

Όχι. Θα μπορούσε να έχεις τη Βίβλο. Να συμπεριλάβεις κάποια θέματα στα οποία επηρεάζονται οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης από τις βιβλικές σκηνές. Θα έβλεπες παράλληλα βιβλικούς ήρωες  με σύγχρονα για την εποχή εκείνη ρούχα. Είναι μια εξέλιξη.

-Όταν λέμε επικράτηση του ισχυρού στην τέχνη;

Όπως η επικράτηση του ισχυρού είδους στη φύση. Εδώ έχουμε επικράτηση της ισχυρής εικόνας μέσω των απογόνων.

-Για να προκύψει το ισχυρό απαιτείται μετάλλαξη…
Όταν βλέπεις έργο του Γκρέκο μέσω του Πικάσο, δεν είμαι μια μικρή μετάλλαξη; Παίρνει ο εκάστοτε καλλιτέχνης και διαβάζει την παλιά εικόνα με καινούργιο τρόπο.

–Κι έτσι έρχεται η μάχη για την επικράτηση
 Αναφέρθηκα στον Πικάσο, γιατί χρησιμοποιούσε πολύ τους παλιούς καλλιτέχνες και έκανε διαφορετικές version. Δεν ήταν μια λογική που ήρθε να επικρατήσει πάνω από αυτούς; Ακόμη και ο Ρενέ Μαγκρίτ όταν κάνει το «The balcony» μετά το Εντουάρντ Μανέ που τους βάζει στις κάσες, δεν είναι μια λογική σχολιασμού; Θέλει να δώσει πιο δυνατό και σοκαριστικό για την εποχή του μήνυμα, ώστε να επικρατήσει σε σχέση με το Μανέ. Και κακά τα ψέματα ένας καλλιτέχνης όταν χρησιμοποιεί παλιές εικόνες το κάνει  για δύο λόγους: Πρώτον γιατί πραγματικά έχει ερωτευτεί τα παλιά έργα και δεύτερον  γιατί θέλει να επικρατήσει πάνω σε αυτά και να το πάει ένα βήμα πιο πέρα…

-Επειδή στο κείμενο της έκθεσης υπάρχει μια αναφορά στον Ντεκάρτ, ορμώμενος από το θεμελιακό ερώτημα πώς το πνεύμα συνεργάζεται με την ύλη, αναρωτιέμαι μπορεί να τεθεί το ερώτημα πώς το πνεύμα συνεργάζεται με την τέχνη;
Μπορεί να υπάρξει τέχνη χωρίς πνεύμα; Και υπάρχει και η εξής λογική, επειδή είμαστε στο μεταμοντερνισμό και έχει υπάρξει ένας άνθρωπος ο Nicolas Bourriaud -που έχει γράψει το Post production– έχουμε ξεφύγει κιόλας και από τη λογική της απόλυτης εννοιολογικής τέχνης. Της θέσης δηλαδή ότι έχουμε μόνο ιδέα για την ιδέα και δεν χρειάζεται καν να κάνουμε ένα αντικείμενο, το καλλιτεχνικό αντικείμενο, και να ΄ναι αποϋλοποιημένο. Γιατί κατά τους εννοιολογικούς θα μπορούσε να υπάρχει μόνο ιδέα. Θα μπορούσα στην έκθεση να έχω μόνο την εκτύπωση.  Είναι η ιδέα δεν θα χρειαζόταν να γίνει η όλη έκθεση.  Άλλα τώρα πια είμαστε στη λογική όσο φόρμα τόσο ιδέα. Οπότε όσο ύλη τόσο πνεύμα.

Θεωρώ ότι ούτε οι εννοιολογικοί ακριβώς μείνανε στην ιδέα και μόνο. Σε όσους εννοιολογικούς καλλιτέχνες έχω γνωρίσει και μάλιστα προσωπικά, η φόρμα τελικά είχε μεγάλη σημασία. Μόνο στον κενό χώρο μπορείς να βάλεις ότι ήταν το απόλυτο αποϋλοποιημένο καλλιτεχνικό αντικείμενο. Οπότε απλώς ήταν μανιφέστο. Θεωρώ ότι δεν μπορείς να φύγεις τελείως, να μην υπάρχει φόρμα. Η εικαστική τέχνη είναι visual art. Έχει να κάνει με την όραση, δεν μπορεί να μην υπάρχει αυτό το επίπεδο. Άλλως γίνεσαι φιλόσοφος, υπάρχει κι αυτό…

-Η αρχή της φιλοσοφίας είναι το Μηδέν, ή αρχή της τέχνης;
Είναι το μηδέν. Το θέμα είναι αυτό το μηδέν να το εξελίξεις να το κάνεις 1-2-3-4-100-200… Στα πάντα είναι το μηδέν. Δεν υπάρχει κάτι που να μην αρχίζει από το μηδέν.

-Στην εξελικτική διαδικασία της τέχνης, γιατί δεν έχει θέση ο πρωτεϊκός δημιουργός; Το ευμετάβλητο και το ασταθές πιθανόν να παίζει ρόλο  στη μάχη για την επικράτηση του ισχυρότερου.
Το αποδεικνύει αμέσως και η εγκατάσταση στο κάτω χώρο της έκθεσης.  Ακόμη και  η λογική που κυριαρχούσε ως το μοντερνισμό ότι θα πρέπει να κάνεις το πρωτότυπο έργο και μετά επαναλαμβάνεις τη φόρμα αιωνίως, δεν υπάρχει. Βλέπουμε ότι  αυτό το πρωτότυπο δεν υφίσταται όταν  έχεις κάνει μια άλλη εκδοχή άλλων  έργων που υπήρχαν.  Δεν μπορείς να χτίσεις στο μηδέν τελείως. Συνεχίζει ο καθένας αυτά που πήρε από τους προγόνους του. Οπότε δεν μπορείς να πεις ότι υπάρχει πλήρης πρωτοτυπία. Στην πραγματικότητα η τέχνη από γεννησιμιού της χειρίζεται δύο, τρία τέσσερα θέματα τη ζωή και το θάνατο, τον έρωτα, την εξουσία… Είναι αυτά τα πράγματα που απασχολούν τον άνθρωπο από γεννησιμιού του. Αλλάζουμε, βάζουμε άλλες ταμπέλες, αλλάζουμε καταστάσεις, αλλάζουμε φιλοσοφία, αλλάζουμε κοινωνικά σύνολα. Στην πραγματικότητα αυτά που ενδιαφέρουν τον άνθρωπο είναι τα ίδια πράγματα πάντα.

-Σε μια έκθεση που μιλά για την εξέλιξη της τέχνης, έρχονται στο μυαλό μου οι καλλιτέχνες των σπηλαίων, των βραχογραφιών. Για να συνεχίσουν να σκαλίζουν σήμαινε ότι είχαν μια αποδοχή από το περιβάλλον τους. Πιθανόν να ήταν οι ξεχωριστοί της ομάδας…
 Ήταν και μια λογική ότι αυτός είναι ο δικός μου χώρος. Ήταν και μια προσπάθεια του να διεκδικήσεις το χώρο σου. Δεν έχουμε αποδείξεις. Δεν υπήρχε γραφή αλλά είναι πολύ πιθανό, υπάρχουν πολλές εξηγήσεις. Πέρα από το να στολίσουν ένα χώρο στον οποίο ζούσαν. Είναι η πρώτη φορά της εικαστικής τέχνης. Η πρώτη καταγραφή. Από αυτό καταλαβαίνεις ότι είναι έμφυτο στον άνθρωπο. Πιστεύω πολύ στο προσωπικό βίωμα, θεωρώ ότι οποιοδήποτε έργο τέχνης δεν αρχίσει από μια προσωπική αφορμή, μια εμμονή  του καλλιτέχνη στην πραγματικότητα υπάρχει στο κενό.
Στην έκθεση η εξέλιξη των ειδών ξεκίνησα από ένα δικό μου έργο, το οποίο έχω στο εργαστήριό μου και ένα έργο του ζωγράφου Joseph Kosuth που έχω επίσης στο εργαστήριο. Που για μένα ήταν ουσιαστικά η πρώτη στιγμή ευτυχίας που βίωσα μέσα στην τέχνη. Γιατί ήταν το 2004 μόλις άνοιγα τα φτερά μου σαν καλλιτέχνης και αυτός ο άνθρωπός μού είπε «Θα ανταλλάξεις  ένα έργο σου με αυτό;» Έγινε ανταλλαγή. Ο μεγαλύτερος θρύλος που ήθελα να τον γνωρίσω αντάλλαξε ένα έργο του με το δικό μου. Μετά από αυτό δημιουργήθηκε η σχέση που έχω μαζί του. Οπότε είναι μια προσωπική στιγμή που πραγματικά μέχρι που θα πεθάνω δεν θα ξεχάσω. Και μέσα σε αυτό αναπτύσσεται αυτό που αγαπώ, όλη η ιστορία της τέχνης και η θέση του καλλιτεχνικού αντικειμένου  το οποίο πραγματικά πρεσβεύει εμένα και ως εικαστικό –γιατί όλα μου τα έργα έχουν να κάνουν με το καλλιτεχνικό αντικείμενο- αλλά και ως επιμελήτρια επίσης. Αυτό που κάνω ως επιμελήτρια είναι αυτές οι διαδρομές, αυτοί οι διάλογοι μεταξύ των έργων. Αυτή η έκθεση πέρα από έργο δικό μου ως εικαστικού θα μπορούσε να είναι μια επιμέλεια. Αλλά και κάθε μου επιμέλεια θα μπορούσε να είναι ένα δικό μου εικαστικό έργο.
Στις ομαδικές είναι πιο εύκολα γιατί έτσι ή αλλιώς περιμένουν όλοι να δουν τι θα κάνω, τι έχω να κάνω, τι έχω στο μυαλό μου. Εκεί που είναι πιο δύσκολα είναι στις ατομικές. Αλλά σε όσους καλλιτέχνες έχω επιμεληθεί τους το θέτω αυτό. Ο Damien Hirst μου άφησε 48 έργα να τα διαλέξω εγώ, στην απόλυτη επιλογή μου, να δημιουργήσω μια εγκατάσταση. Έκανα μια εγκατάσταση από απλά έργα. Στην πραγματικότητα είναι δικό μου έργο. Αυτός είχε μονάδες, εγώ έκανα μια εκκλησία με αυτά. Η νέα θρησκεία είναι δικιά μου δημιουργία. Ή στο Joseph Kosuth όταν κάναμε την έκθεση στην ελληνοαμερικανική δύο χρόνια αλληλογραφούσαμε. Όπως τώρα στο Art Athina νομίζω ότι τα έργα δεν έχουν την ίδια σκέψη από πίσω, όπως όταν μπαίνουν στις διαδρομές που ορίζω.

-Και μιας και αναφέρθηκες στο Art Athina.
Είναι πάλι το Art Athina contemporaries  που είναι το statement made. Μια έκθεση που είναι δηλώσεις καλλιτεχνών σχετικά με την πραγματικότητα που βιώνουν. Όπου πάλι θα φτιάξω μια διαδρομή ξεκινώντας από ένα έργο του ’60 του Μόραλη – για το ΕΟΤ- καταλήγοντας σε ένα άλλο έργο όπου ένας νέος καλλιτέχνης ασχολείται με το facebook. Οπότε θα είναι μια διαδρομή που θα ιδωθούν όλες αυτές οι αλλαγές που έχουν γίνει μέσα στην ελληνική πραγματικότητα από τότε μέχρι τώρα.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΖΙΜΟΥΡΤΑΣ

Last modified: 26/06/2018