Άρτεμις Αλκαλάη: Η Εβραϊκή Γενοκτονία δεν έχει περάσει στη συνείδηση του Έλληνα σαν κομμάτι της ελληνικής ταυτότητας

Γράφει η Εύα Κέκου,
Ιστορικός Τέχνης

Είδα την έκθεση της Artemis Alcalay στο Ινστιτούτο Cervantes και συμμετείχα στη ξενάγηση που έκανε. Η έκθεση αυτή είναι μία αφήγηση του Oλοκαυτώματος για τους έλληνες Εβραίους και πολύ περισσότερο ένα χρονογράφημα. Η σύνδεση της ερευνητικής διαδικασίας με τη τέχνη και η αποτύπωσή της σε μία ιστορική αφήγηση εν είδη έκθεσης έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Κυρίως βέβαια η τυπολογία με την οποία η έκθεση διαρθρώνεται- χωριζόμενη «ανά στρατόπεδα» έχοντας όμως στο επίκεντρο τον Άνθρωπο και την ατομικότητά του πίσω από αυτά.
Το φωτογραφικό υλικό ήταν εξαιρετικό, κάθε μία φωτογραφία επέτρεπε υπό το φως της να αναδειχθεί και μία άλλη ιστορία. Μου άρεσε πολύ η ιδέα σύνδεσης του φωτογραφιζόμενου ατόμου με αντικείμενο ή αντικείμενο τέχνης της ίδιας της καλλιτέχνιδας. Τα αντικείμενα ως στοιχεία του παρόντος και ως σύνδεση με την καλλιτέχνιδα δημιουργούν μία σπειροειδή ιστορία έτοιμη να ξετυλιχθεί στα μάτια του θεατή ως αρχειακό υλικό, προϊόν ενδελεχούς έρευνας και αναζήτησης-
Μίλησα με την Άρτεμις Alcalay θέλοντας να μάθω περισσότερα για όλη αυτή τη προσπάθεια.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα αυτού του έργου/πρότζεκτ;
Προέρχομαι από μία εβραϊκή οικογένεια με μεγάλες απώλειες στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης, είμαι δηλαδή απόγονος δεύτερης γενιάς Ολοκαυτώματος.
Το ιστορικό αυτό κεφάλαιο υπήρξε για μένα αναπόσπαστο τμήμα της προσωπικής αλλά και της συλλογικής ιστορίας. Οι αφηγήσεις των ιστοριών απόδρασης ή εκτόπισης στα στρατόπεδα των μελών της οικογενείας μου πήγαιναν χέρι- χέρι με τα παιδικά παραμύθια.
Κάποια στιγμή, όταν οι επιζώντες- ήδη σε μια προχωρημένη ηλικία, άρχισαν πια να φεύγουν από τη ζωή, ήρθε το μέστωμα του χρόνου για να στραφώ σ αυτό το θέμα Από το 2012 έχω επικεντρωθεί στο πρότζεκτ αυτό ταξιδεύοντος στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό για να συναντήσω, να φωτογραφήσω και να καταγράψω τις ιστορίες αυτών των ανθρώπων.
Ένα ηθικό χρέος με οδήγησε σ’ αυτήν την «έρευνα», στην αποτύπωση των προσώπων τους μαζί με την ανάγκη να εκφράσω, αλλά και να διαχειριστώ το τραύμα αυτό μέσω της τέχνης.

Με ποιο τρόπο ξεκινήσατε την έρευνα, προσεγγίσατε τα άτομα αυτά και ποια ήταν η ανταπόκρισή στο κάλεσμά σας;
Όπως σε κάθε μικρή κοινότητα, η επικοινωνία μεταξύ των μελών της είναι εύκολη. Στην Ελλάδα, από τις ακμαίες προπολεμικές κοινότητες που αριθμούσαν περίπου 70.000 εβραίους, σήμερα ζουν γύρω στους 4.500 με 5.000. Ξεκίνησα από την Αθήνα όπου ζω, ρωτώντας συγγενείς και φίλους αν στο άμεσο περιβάλλον τους ήξεραν κάποιον επιζώντα. Πάντα κάποιος με σύστηνε ή είχαμε κοινούς συγγενείς, γνωστούς και φίλους.
Συνέχισα μέσω των διαφόρων εβραϊκών κοινοτήτων ανά την Ελλάδα που συνέβαλαν σημαντικά στο εγχείρημα αυτό δίνοντας μου πληροφορίες, ονόματα, διευθύνσεις και πολλές φορές επικοινωνώντας με τους ανθρώπους αυτούς για να προετοιμάσουν το έδαφος για τη συνάντηση μας.

Με δέχτηκαν με μεγάλη χαρά και πολλές φορές με περιέργεια, καθώς δεν είμαι ιστορικός, ερευνητής ή δημοσιογράφος. Συζητήσαμε για το ρόλο της τέχνης στην κοινωνία και για την ενσωμάτωση στο φωτογραφικό πλάνο ενός εικαστικού μου έργου. «Το σπίτι» στην προκειμένη περίπτωση, που λειτούργησε σαν γέφυρα μεταξύ τέχνης και ιστορικού ντοκουμέντου, αλλά και σαν γέφυρα μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος.
Η εστία: αρχέτυπο και σύμβολο ισχυρό των οικογενειακών δεσμών, της ασφάλειας, της προστασίας, της αγάπης, όλων των αγαπημένων συγγενών που έχασαν στα στρατόπεδα.
Το σπίτι που δεν βρήκαν στην επιστροφή τους -βομβαρδισμένο ή καταπατημένο – αλλά και το καινούργιο που «έκτισαν» δημιουργώντας ζωή από τις στάχτες.
Έτσι θεμελιώθηκε από την αρχή μεταξύ μας μια σχέση εμπιστοσύνης και κατανόησης, που χωρίς αυτή δεν υπάρχει συνομιλία, γόνιμος διάλογος, ανταλλαγή συναισθημάτων κι εμπειριών.
Μερικοί -πολύ λίγοι- δεν δέχτηκαν να φωτογραφηθούν, ήταν μια προσωπική τους επιλογή και βέβαια σεβαστή πέρα για πέρα. Άλλοι πάλι προτίμησαν να μην αφηγηθούν τη ζοφερή στρατοπεδική τους εμπειρία και να περιοριστούν στην φωτογράφιση.

Ποιές δυσκολίες αντιμετωπίσατε και με ποιό τρόπο το έργο σας υποστηρίχθηκε (αν και εφόσον);
Παρόλο που το θέμα αυτό είναι δύσκολο για το κοινό, ο τύπος παρουσίασε τη δουλειά μου πριν καν την εκθέσω. Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και η Ελληνική Πρεσβεία στο Ισραήλ οργάνωσαν μια ατομική έκθεση στο Μουσείο Διασποράς στο Τελ Αβίβ το 2014, ενώ το Athens Photo Festival συμπεριέλαβε τα πορτραίτα των επιζώντων στις δορυφορικές εκθέσεις του το 2015 στην αίθουσα τέχνης Αγκάθι.
Το Θερβάντες είναι ο τρίτος σταθμός και ο πλέον ολοκληρωμένος, μια που εκτέθηκαν 46 πορτρέτα -33 από το στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου και 11 από το στρατόπεδο του Μπέργκεν Μπέλζεν.
Και αυτό το διάστημα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ραδιόφωνο και ηλεκτρονικά και έντυπα μέσα, όπως επίσης διαδικτυακοί τόποι, μπλογκς, και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υποστήριξαν με μοναδικό τρόπο την έκθεση. Επίσης από τον ισπανικό τύπο και το βουλγαρικό.

Θα ήθελα να μας μιλήσετε για την εμπειρία σας από την έκθεση στο Cervantes (επαφή με το κοινό, ενδιαφέρον στην Ελλάδα για το ολοκαύτωμα κλπ)
Η έκθεση αυτή οργανώθηκε από το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και το Θερβάντες. Επιλέξαμε αυτό το χώρο, ένα Μορφωτικό Ίδρυμα με σημαντική παρουσία διεθνώς στα γράμματα και τις τέχνες του ισπανόφωνου πολιτισμοί, γιατί έχει άμεση σχέση με ένα μεγάλο κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας.
Οι Σεφαραδίτες, Εβραίοι, που εκδιώχτηκαν από την Ισπανία κατόπι εντολής των μοναρχών Φερδινάνδου και Ισαβέλλας το 1492, εγκατασταθήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία σε πολλές πόλεις, αλλά κυρίως στη Θεσσαλονίκη.
Από τους περίπου 56.000 Εβραίους της πόλης θα επιζήσουν μόνο 1950 -ποσοστό εξόντωσης 96%, ένα από τα υψηλοτέρα ποσοστά στην Ευρώπη.
Εξαίρεση αποτελούν μερικές εκατοντάδες Εβραίοι με ισπανικά διαβατήρια, που διασώθηκαν κι οι ίδιοι αλλά και τα αγαθά τους χάρη στις ηρωικές προσπάθειες του τότε πρόξενου της Ισπανίας στην Αθήνα Sebastian Romero de Radigales.
Αντί να εκτοπιστούν στο Άουσβιτς μεταφέρθηκαν στο Μπέργκεν Μπέλσεν.
Παρέμειναν στο στρατόπεδο έξη μήνες, μεταφέρθηκαν στην Ισπανία όπου παρέμειναν δυο μήνες, μετά στο ισπανικό Μαρόκο άλλους τέσσερις μήνες και τέλος στη Βρετανική Παλαιστίνη μέχρι την απελευθέρωση.
Αυτή η άγνωστη για τους περισσότερους από μας πτυχή της ιστορίας καθιστά το Θερβάντες τον ιδανικό τόπο για την ανάδειξη της δουλειάς μου που πραγματικά έτυχε θερμής υποδοχής και υποστήριξης.

Στα εγκαίνια της έκθεσης η ιστορικός Οντέτ Βαρών Βασάρ μας τοποθέτησε στο ιστορικό πλαίσιο συνδέοντας το εικαστικό εγχείρημα με την ιστορική οπτική.
Στον ίδιο χώρο φιλοξενήθηκε σαν παράλληλη εκδήλωση συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα το ρόλο της τέχνης στην κοινωνία, την εκπαίδευση και την έρευνα, με εισηγήτρια την Ευγενία Αλεξάκη ιστορικό τέχνης.
Επίσης στο μεγάλο αμφιθέατρο έλαβε χώρα το 14ο σεμινάριο του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος με τίτλο «Διδάσκοντας το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα» υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.

Πόσο σημαντικό είναι να στρέψουμε το βλέμμα στην Ιστορία αλλά και στη ταυτότητά μας ως έλληνες εποχές όπως αυτή;
Χωρίς ιστορία και ΜΝΗΜΗ δεν μπορούν να βρουν την κοινωνική τους ταυτότητα όλοι οι λαοί κι όχι μόνο οι Έλληνες. Μέσα από την ιστορία ανακαλούμε, διαχειριζόμαστε και κατανοούμε το παρελθόν, παίρνουμε μαθήματα για το παρόν, ιδιαίτερα σε αυτή την πολύ ευαίσθητη εποχή που διανύουμε με θέματα δύσκολα όπως η αναβίωση του αντισημιτισμού και ρατσισμού γενικότερα, οι ακραίες ιδεολογίες, ο φόβος για τη διαφορετικότητα, ο πρόσφυγας.

Θεωρείτε ότι το θέμα του Ολοκαυτώματος συζητιέται στα σχολεία;
Η σχολική υλη είναι περιορισμένη γύρω από αυτό το θέμα, χρειάζεται επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και περισσότερες ώρες για τη μελέτη του. Γίνονται θετικά βήματα τα τελευταία χρόνια.
Εμπνευσμένοι εκπαιδευτικοί επισκέπτονται την έκθεση συχνά με τις τάξεις τους – κυρίως λυκείου όπως και αντίστοιχες εκθέσεις – τόπους, μνημεία. Οι μαθητές με εντυπωσίασαν με την ωριμότητα της σκέψης τους, το σεβασμό και την ευαισθησία που απαιτεί το θέμα, τη δίψα τους για γνώση.

Μιλώντας με όρους ερευνητικούς και πάλι αλλά χωρίς ακριβή στοιχεία; (γέλιο)
έχουν γνώση ή/και ενδιαφέρουν για το θέμα απλοί άνθρωποι στην Ελλάδα; Ποιοί έρχονται στην έκθεσή σας (εβραίοι της Ελλάδας, ισπανόφωνοι, άνθρωποι που ενδιαφέρονται για τα εικαστικά; γενικά ή τη δουλειά σας, κάποιοι που τους ενδιαφέρει το Ολοκαύτωμα.
Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία ούτε έχει γίνει κάποια σχετική έρευνα απ’ όσο γνωρίζω σε σχέση με το κοινό.
Το κοινό στο Θερβάντες είναι διαφορετικό από το οικείο μου από τις προηγούμενες εκθέσεις μου που εκδήλωναν ενδιαφέρον και είχαν προσανατολισμό κυρίως εικαστικό. Είναι πολύ πιο ευρύ.
Προστέθηκαν επισκέπτες από το χώρο των κοινωνικών επιστημών, δηλαδή της Ιστορίας, Ψυχολογίας, Κοινωνιολογίας και των Πολιτικών Επιστημών μια που στον «τόπο» του Ολοκαυτώματος διασταυρώνονται και συναντώνται αμέτρητα πεδία.
Η κάθε έκθεση δημιουργεί μια προσωρινή εκπαιδευτική πλατφόρμα όπου μαθητές όχι μόνο της δευτεροβάθμιας αλλά και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ανταλλάσουν γνώσεις, απόψεις, συναισθήματα, εργαλεία ανάγνωσης και κατανόησης του έργου.
Και βέβαια οι Έλληνες Εβραίοι ως «εμπλεκόμενοι ιστορικά», περισσότερο ευαίσθητοι σ’ αυτό το θέμα και φορτισμένοι συναισθηματικά είναι αναμενόμενο να αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι του κοινού της έκθεσης αυτής. Μην ξεχνάμε ότι ανάμεσα στα πορτραίτα θα δουν μέλη της οικογένειας τους (πολλοί ήταν άλλωστε παρόντες την ώρα της φωτογράφισης), συγγενείς και φίλους που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα, γεγονός που από μόνο του γίνεται αφορμή για επίσκεψη στο χώρο.
Το κοινό του Θερβάντες –μαθητές, δάσκαλοι, επισκέπτες άλλων εκδηλώσεων και ισπανόφωνοι στην Αθήνα, αλλά και από άλλες χώρες αποτελούν ένα νέο στοιχείο σε σχέση με παλιές μου εκθέσεις σε χώρους που ήταν αμιγώς εικαστικοί και «ελληνικοί».
Εξ ίσου σημαντικός για τον καλλιτέχνη είναι και ο ρόλος και η παρουσία του απλού όπως εσείς ονομάζετε ανθρώπου.
Πολύς κόσμος ακόμα θεωρεί ότι το θέμα αυτό δεν τους αφορά μια που η ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας δεν αποτελεί κατά τη γνώμη τους τμήμα της ελληνικής ιστορίας. Εβραϊκή Γενοκτονία δεν έχει περάσει στη συνείδηση του μέσου Έλληνα σαν κομμάτι της ελληνικής ταυτότητας.

Η δουλειά σας αυτή τόσο ως προς τη συλλογή αλλά και ως προς τη ταξινόμηση -είναι ερευνητική -σχεδόν αρχειακή. Έχετε σκεφθεί να την αξιοποιήσετε με άλλο τρόπο; Έχετε συλλέγει για παράδειγμα ιστορίες που θα μπορούσαν να εκδοθούν; (ως προφορική ή γραπτή αφήγηση)
Πίσω από κάθε φωτογραφία υπάρχει αμέτρητο ανέκδοτο υλικό.
Φωτογραφίες όχι μόνο των ανθρώπων αυτών και των χώρων στους οποίους φωτογραφήθηκαν όπως τα σπίτια τους, γραφεία, καταστήματα, γηροκομεία, ξενοδοχεία αλλά και οι άνθρωποι με τους οποίους ζουν (οικογένεια, οικιακοί βοηθοί, νοσηλευτές).
Βίντεο με την προφορική τους μαρτυρία για τη ζωή τους πριν, το διάστημα μέσα στα στρατόπεδα (ακόμη και τραγούδια που έγραφαν και τραγουδούσαν εκεί) αλλά και τη ζωή μετά.

Πώς σκέφτεστε να προχωρήσετε με τη δουλειά σας αυτή;
Θα ήθελα να επεξεργαστώ τα βίντεο, να δουλέψω και να εμπλουτίσω το πρότζεκτ με τις προφορικές μαρτυρίες αλλά και να εκδώσω σύντομα ένα βιβλίο με τις φωτογραφίες αλλά και με κείμενα.

Ποιά είναι τα επόμενά σας βήματα αλλά και οι προσωπικοί σας στόχοι και όνειρα;
Έχει εκδηλωθεί ενδιαφέρον για τη μεταφορά της έκθεσης και σε άλλες πόλεις της Ελλάδος αλλά και στο εξωτερικό.
Τα όνειρα και οι στόχοι μου είναι κοινοί με κάθε καλλιτέχνη . . .
Να ρέει ανεμπόδιστα η δημιουργική του διαδικασία. Να έχει τη δυνατότητα να εκφράζεται ελεύθερα και να εκθέτει τη δουλειά του, το έργο του να έχει την ανταπόκριση που επιθυμεί και η τέχνη να διαδραματίσει τον ρόλο που της αξίζει στην κοινωνία.