Γιάννης Στεφανάκις: Ο καλλιτέχνης οφείλει να δημιουργήσει ξανά τον κόσμο

Γιάννης Τζιμούρτας

Δημοσιογράφος

Να κτίσω μια ουτοπική πολιτεία με χρώματα γραμμές, χαράξεις, ανθρώπινα μοντέλα και ζώα από τις μνήμες μου

Στα χρόνια του Μπι Σενγκ είτε στου Γουτεμβέργιου τέσσερις αιώνες αργότερα, η τυπογραφία πρώτα ήταν τέχνη και ακολούθως εξελίχθηκε, στη «νέα τεχνολογία» του ύστερου Μεσαίωνα. Δεν είναι τυχαίο ότι και τα κινέζικα ιδεογράμματα με κινητά στοιχεία και τα κινητά γράμματα του Γουτεμβέργιου και όσων τον ακολούθησαν, υπήρξαν μικρά αριστουργήματα.
Σ΄ αυτόν το μαγικό κόσμο της τυπογραφίας ο Γιάννης Στεφανάκις πήρε το βάπτισμα της ενδιαφέρουσας πορείας του. Αυτόν το χαμογελαστό και αγαπησιάρη καλλιτέχνη, τον έχω γνωρίσει ως τυπογράφο, εκδότη, δοκιμιογράφο, χαράκτη, ζωγράφο και ποιητή (τι μαγεία να είσαι ποιητής και να στοιχειοθετείς στο τυπογραφείο τα ποιήματα σου!). Τον έχω συναντήσει ως δραστήριο και ιδρυτικό μέλος καλλιτεχνικών και φιλολογικών ομάδων, ομιλητή σε εκδηλώσεις και δάσκαλο.
Κάθε φορά που βρισκόμασταν λοιπόν, το πρώτο που έκανα ήταν να του ζητάω μια συνέντευξη κι αυτός (με το θάρρος του φίλου) να απαντά «Ιωάννη (!) θα τα πούμε κάποια άλλη στιγμή, αυτή την περίοδο πνίγομαι».
Να λοιπόν που ήρθε η ώρα να καθίσουμε και να τα πούμε. Εγώ να ρωτάω κι αυτός να απαντά. Αφορμή δυο παράλληλες εκθέσεις του που οργανώνονται στην Ελληνοαμερικανική Ένωση και στον Τεχνοχώρο.

Γιάννη καλησπέρα, είναι η δεύτερη φορά που έρχομαι στην έκθεση σου κι έτσι θα σε υποχρεώσω να με ξεναγήσεις σε όλα όσα εκθέτεις στην Ελληνοαμερικανική Ένωση. Και πριν αρχίσεις επίτρεψε μου σε ρωτήσω κάτι: Κάνεις τόσα πολλά πράγματα, πώς τα προλαβαίνεις όλα;

Καλησπέρα Γιάννη, «τι κάνεις Γιάννη; Χοχλιούς μαζώνω. Τι κάνουν τα κοπέλια σου; Και χοντρούς και λιανούς»…(γέλια). Βέβαια εμείς κουφοί δεν ήμαστε, έτσι θα μπορέσουμε να συνεννοηθούμε.

Στο χωριό μου η απάντηση είναι «κουκιά σπέρνω…».

Ναι αλλά ο Πυθαγόρας μας συνιστούσε να αποφεύγουμε τα κουκιά: «κυάμων απέχου». Λοιπόν ποιος είπε ότι τα προλαβαίνω όλα; Απλώς έχω έναν αυστηρό προγραμματισμό και συχνά προσπαθώ να μην βγαίνω έξω από αυτόν. Εξ’ άλλου η τέχνη είναι μία, ο χρόνος είναι λιγοστός. Προσπαθώ να τα βλέπω όλα κάτω από το πρίσμα του λόγου και της εικόνας.

Ο καλλιτέχνης μέσα στη… λεπτομέρεια του έργου του!

Τώρα με πας στην τυπογραφία, την οποία γνωρίσαμε και οι δύο μας σαν κοινή αφετηρία. Αλήθεια πώς η τυπογραφία σε έστειλε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Tεχνών; Πώς η κλασική τυπογραφία επηρέασε την εικαστική και εκδοτική σου πορεία;

Η τυπογραφία είναι η τέχνη που διαιώνισε όλες οι τέχνες. Παλιά έλεγα ότι στις φλέβες μου κυλάει μελάνι κι όχι αίμα!
Τους ήχους των τυπογραφικών μηχανών έψαχνα σε κάθε πόλη που πήγαινα. Έκανα φίλους τυπογράφους εκδότες και εραστές της κλασικής τυπογραφίας. Ο Φίλιππος Βλάχος των υπέροχων εκδόσεων «Κείμενα» μού έλεγε: «Την Τυπογραφία κι τα μάτια σου». Το 1973 η τυπογραφία με «έστειλε» στο εργαστήριο της Τυπογραφίας και Τέχνης του Βιβλίου στην ΑΣΚΤ. Και στη συνέχεια στη ζωγραφική και στη χαρακτική. Μου δίδαξε το μέτρο και την ισορροπία του μαύρου άσπρου. Εξέδωσα την εφημερίδα ποίησης «Επίπεδο» με τον Ποιητή Μιχάλη Κατσαρό το 1980. Για να σιωπήσει και να ξαναβγεί το 1989 σαν «Νέο Επίπεδο» περιοδικό για το Λόγο και τα Εικαστικά! Έβγαλα συλλεκτικά βιβλία. Και το 2004 έκανα την ταινία μικρού μήκους «Το Αγλαόν – η κλασική Τυπογραφία».

Με την Ηλέκτρα Δούμα στο στήσιμο της έκθεσης στον Τεχνοχώρο

Έχουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε ένα μεγάλο μέρος της δουλειά σου σε δύο διαδοχικές εκθέσεις στην «Ελληνοαμερικανική» και στον «Τεχνοχώρο». Πώς προέκυψε; Υπάρχει ένα κοινό σκεπτικό;

Η καινούργια αυτή ενότητα ξεκίνησε το 2011 σχεδόν αμέσως μετά την έκθεση που είχα κάνει στην «Έκφραση» Ζωγραφίζοντας τον Λόγο το 2010. Είναι μια προσπάθεια να ξαναδώ διαχρονικά τα πράγματα. Να κτίσω μια ουτοπική πολιτεία με χρώματα γραμμές, χαράξεις, ανθρώπινα μοντέλα αλλά και ζώα από τις μνήμες μου.

Ποιο είναι το σκεπτικό που μας έφερες στην έκθεση σου στην ελληνοαμερικανική; Βλέπουμε μια καινούργια πρόταση.

Η εικαστικός Φιόνα Μουζακίτη μου έστειλε τις παρακάτω σκέψεις στο inbox:« Γιάννη Θέλω να περάσω ξανά γιατί η έκθεση μου έκανε πολύ εντύπωση. Ήξερα μόνο τα παλιά έργα και αυτά τα έργα είναι σαν να έχουν συμπυκνώσει όλη την σκέψη και την ουσία της παλαιότερης σου δουλειάς. Έχουν πολλά στοιχεία και πολύ δουλειά. Αυτό το εκτιμώ πολύ τώρα που τραβάω βίντεο και βλέπω πολλές εκθέσεις. Μου άρεσαν πολύ φιλικά Φιόνα».
Νομίζω ότι η Φιόνα απάντησε για μένα. Θα πρόσθετα όμως ότι αυτή η ενότητα είναι και ένα ζουμ στην παλιά μου δουλειά, στις εικόνες περιπλάνησης, μόνο που εδώ η φιγούρα γυμνή και έκθετη σε έναν αποδομημένο κόσμο, παίζει πλέον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Είναι μια έκθεση με πολλά πολιτικά και κοινωνικά μηνύματα.

Μόλις αυτό σου είπα προηγουμένως κι αν αυτό περνάει στον κόσμο έχω πλησιάσει τον στόχο μου. Εξ άλλου δεν με ενδιαφέρουν οι δουλειές που στέκονται μόνο στη φόρμα. Ο καλλιτέχνης είναι καθρέπτης της κοινωνίας, της εποχής του. Αυτό βέβαια πρέπει να το περνάει όχι με σοσιαλιστικό ρεαλισμό, αλλά ούτε και με αντιγραφή της φύσης, αλλά να γίνει ο ίδιος φορέας καινούργιων εικόνων και ιδεών. Να προσπαθήσει να ξανα-ζωγραφίσει τα πράγματα, να δημιουργήσει ξανά τον κόσμο.

Είσαι ένας καλλιτέχνης με δική σου πρόταση.

Αυτό αν προκύψει γίνεται με τα χρόνια. Θέλει ξενύχτια, μελέτη, δουλειά και απόρριψη των ίδιων σου των έργων και των ιδεών. Από κει και το Παλίμψηστο Εννοιών. Ένα ποίημα γράφουμε κι ένα έργο ζωγραφίζουμε. Αρκεί να ξέρουμε τι θέλουμε να κάνουμε, ή να ψάχνουμε συνεχώς το μονοπάτι. Αυτό είναι ίσως και το δυσκολότερο, γιατί αν το βρεις στερεύεις.

Αντιμετωπίζεις και τη χαρακτική με την ίδια λογική με τη ζωγραφική;

Ο Γιάννης Στεφανάκις μιλά για το έργο του στα εγκαίνια της έκθεσης του στην Ελληνοαμερικανική Ένωση

Όχι δεν μεταφέρω τη ζωγραφική μου στο υλικό που χαράζω. Φυσικά δεν γίνομαι άλλος άνθρωπος όταν κρατάω το κοπίδι, ο ίδιος είμαι, τους ίδιους προβληματισμούς έχω, μόνο που βρισκω άλλες λύσεις, παίζω με τα υλικά, πειραματίζομαι συνεχώς. Βεβαίως ένα πράγμα είναι όλες οι εικαστικές τέχνες, μόνο που πιστεύω πως ένας καλός ζωγράφος μπορεί να γίνει ένας καλός χαράκτης, το αντίθετο δεν το βλέπω να έχει γίνει.

Τις φορές που έχουμε μιλήσει διαπιστώνω ότι είσαι ένας καλλιτέχνης με αυτοκριτική διάθεση.

Αυτό βγαίνει από το ανικανοποίητο που έχω. Σπάνια είμαι ικανοποιημένος με αυτά που κάνω. Πάντα νομίζω ότι κάτι μου ξεφεύγει. Αφού λοιπόν αυτοσαρκάζομαι πώς να δεχτώ με ευκολία και ένα σωρό πράγματα που βλέπω γύρω μου; Πράγματα εύκολα, δήθεν πρωτότυπα και χωρίς καμία ουσία. Μόλις τέλειωσαν οι platformes. Ελάχιστα πράγματα μου έμειναν. Αυτά τα έργα ήταν όχι βεβαίως τα εξυπνακίστικα «έργα» αλλά αυτά που οι δημιουργοί τους με γνώση των δυνατοτήτων τους παρουσίασαν κάτι, που είχε τουλάχιστον έναν σεβασμό απέναντι στον θεατή.

Στη νέα τέχνη λοιπόν δεν υπάρχει μέτρο, ποια είναι η γνώμη σου;

Από τον πειραματισμό προκύπτουν όλα. Είναι σεβαστό και αναγκαίο να πειραματίζεται κάποιος, αλλά ο άλλος τι φταίει; Κανονικά δεν θα έπρεπε να βλέπει το φως της δημοσιότητας κανένας στίχος που δεν έχει ζυμωθεί, που δεν έχει γραφτεί και ξαναγραφτεί πολλές φορές, που δεν βγαίνει από το εσώτατο είναι του γράφοντα. Το ίδιο ισχύει και για ένα εικαστικό έργο, αλλά και γενικότερα. Η δουλειά εξ άλλου φαίνεται όπως και η ευκολία που αντιμετωπίζει κάποιος τα πράγματα. Ναι έχει χαθεί το μέτρο.

Ο καθηγητής Μάνος Στεφανίδης, επιμελητής της έκθεσης «Παλίμψηστο εννοιών» και ο Γιάννης Στεφανάκις στο στήσιμο στην Ελληνοαμερικανική Ένωση

Πόσες εκφάνσεις έχει η μοντέρνα τέχνη;

Τώρα μου ζητάς να πιάσουμε ένα θέμα που είναι δύσκολο στην προσέγγισή του. Η μοντέρνα τέχνη ξεκίνησε στα τέλη του 19^ου αιώνα και αν δούμε προσεκτικά τους εκφραστές της: Πικάσο, Γουόρχολ, Νταλί, Πόλοκ, μέχρι και Σίλε, Ματίς, Σεζάν, Γκωγκέν, Τζιακομέττι, Σαγκάλ, Κλέε, Μόντριαν, Ντερέν κλπ. Θα δούμε πως είναι διαφορετικοί στην προσέγγισή τους, αλλά ουσιαστικοί και πείσμονες στην έρευνα τους. (Ο Τζιακομέττι ενώ δούλευε μια προτομή ενός πελάτη του για μήνες, στο τέλος τη χάλασε, δεν τη έδωσε ποτέ). Θα δούμε ότι οι εκφραστές του κινήματος της μοντέρνας τέχνης ήταν γνώστες της Ιστορίας της τέχνης. Πάτησαν στο παρελθόν και μας άφησαν αριστουργήματα. Τώρα αν με ρωτήσεις για τα σκατά του Μαντζόνι, τις φορμόλες του Χίρστ καθώς και το διαμαντένιο κρανίο του Κουνς μου είναι τόσο αδιάφορα και βαρετά όσο και το ότι κάθε ένας σήμερα πιάνει μια κάμερα και κάνει ένα βίντεο άνευ ουσίας. ( Ίσως βέβαια κάτι καλό θα προκύψει στο τέλος). Είναι δύσκολο να είσαι William Kentridge.

Ο Γιάννης και ο Ιωάννης τα λέμε μπροστά σε ένα πολύπτυχο «Παλίμψηστο εννοιών».

Ποιος ορίζει τι είναι καλό και τι είναι αποδεκτό;

Τι είναι καλό και τι κακό Γιάννη μου, τι είναι αποδεκτό και τι όχι το ορίζει το ίδιο το κοινό (αν και απαίδευτο) και η ιστορία. Υπάρχουν καλλιτέχνες που ότι και να έκαναν οι επιμελητές και οι συλλέκτες να τους καθιερώσουν δεν τα κατάφεραν. Έρχεται ο χρόνος, η Ιστορία και ξεκαθαρίζει τα πράγματα. Αν κάτι είναι καλό, αν έχει ουσία, και πλαστικές αξίες θα μείνει, τα άλλα θα μουχλιάζουν για ένα διάστημα στις αποθήκες μουσείων και πινακοθηκών μέχρι να βρεθούν στα σκουπίδια. Μιλάμε για κάποιο βάθος χρόνου.