Τιτίκα Σάλλα: Ακτίνα ελπίδας σε ένα γκρίζο παρόν

Η Φύση: Μια μοναχική μαργαρίτα, ένα ταπεινό γαϊδουράγκαθο, δυο κρυμμένες παπαρούνες ή μια συστάδα από ασφόδελους κτίζουν και δίνουν νόημα σε όλο τον κόσμο που μας παρουσιάζει η Τιτίκα Σάλλα στην έκθεση που είδαμε στην «Έκφραση». Βουνά γκρίζα, δένδρα που αγγίζουν τον ουρανό και κρύβουν στο κορμί τους την ελπίδα∙ Ουρανοί με φωτεινές χαραμάδες που μοιάζουν να δίνουν ζωή στα λιγοστά άνθη, που όμως πάνω σ’ αυτά θα στηριχθεί και από αυτά θα ξεκινήσει η άνοιξη. Η έκθεση «Χαρτογραφίες: Διάλογος με τον Friedrich» είναι η τελευταία από τις έντεκα προσωπικές που έχει παρουσιάσει η καλλιτέχνιδα. Η πρώτη ήταν το 1987στη Βυζαντινή του Αγίου Μάρκου στο Ηράκλειο της Κρήτης. Η ζωγράφος και χαράκτρια Τιτίκα Σάλλα είναι ομότιμη καθηγήτρια της Διδακτικής της Τέχνης στην ΑΣΚΤ.

• Είμαστε σε μια έκθεση που μοιάζει να περπατάμε ανάμεσα σε βουνά και μονοπάτια με λίγα λουλούδια να ξεπροβάλουν στις ρίζες των δένδρων και των βράχων…

Στα έργα μου καταγράφω την αγάπη μου προς τη φύση. Με ενδιαφέρει πάρα πολύ. Έχω μεγάλο, τεράστιο σεβασμό στη φύση. Θεωρώ ότι είναι ο μεγάλος μας δάσκαλος. Σε όλους πρέπει να είναι μεγάλος δάσκαλος, διότι εμπεριέχει τα πάντα. Ο άνθρωπος ερμηνεύει μέρη της δικής του πρόσληψης. Θυμάμαι από την εποχή που ήμουν φοιτήτρια στη σχολή,από τα πρώτα έτη, όταν οι δάσκαλοι μας μιλούσαν για την εικαστική γλώσσα, αναφέρονταν σε πράγματα τα οποία τελικά τα κατανοούσαμε προς το τέλος των σπουδών ή και αφού τελειώναμε, για να πούμε «για κοίτα αυτό μου το είχε πει στο πρώτο έτος ο δάσκαλος και δεν το είχα προσλάβει!».

• Ο δημιουργός πρέπει να βρίσκει τη φύση μέσα του. Να ταυτίζεται…

Αν η φύση δεν ήταν όμορφη δεν θα άξιζε την προσοχή μας και αν δεν άξιζε την προσοχή μας τότε και η ζωή δεν θα άξιζε να τη ζούμε… είχε πει ο Πουανκαρέ. Στη φράση αυτή καταγράφεται το περιεχόμενο και η ουσία της ζωής, της ανθρώπινης ζωής, ως άρρηκτα συνδεδεμένης με τη φύση στην οποία είναι ενταγμένη. Η φύση, υποστήριζε, δεν είναι μόνο για να τη μελετάμε, αλλά είναι και ωραία. Είναι όμορφη από μόνη της. Λίγο ταυτίζεται με την τέχνη. Την περίοδο του μοντερνισμού, προτάχτηκε το,  η τέχνη για την τέχνη και το ότι η τέχνη ούτως ή άλλως είναι αυτοσημαινόμενη, άρα δεν έχει ανάγκη από αφήγηση για να μπορείς να τη δεις, να την καταλάβεις και να την αξιολογήσεις. Αλλά μέσα από την ίδια της τη γλώσσα μπορεί να αυτοσημαίνεται. Με την ίδια λογική θεωρώ ότι και ο Πουανκαρέ αναφέρεται στη φύση σαν μια οντότητα η οποία από μόνη της υπάρχει και έχει την ομορφιά της και έχει όλα αυτά τα οποία μπορεί να προσλάβει μερικώς –θεωρώ- ο άνθρωπος. Στην ολότητά της όμως όχι

• Έχετε δίκαιο, η φύση τα έχει πει όλα. Το φως που παίζει μέσα από τις φυλλωσιές προηγείται από τους καλλιτέχνες που το ανακάλυψαν.

Σαφώς. Μα η καλλιτεχνική παράδοση, την έχει δει, την έχει μεταφράσει και αναδείξει με έναν αφαιρετικό τρόπο. Από την αρχαιότητα στις διάφορες κατασκευές μέχρι τη λαϊκή κουλτούρα, κατά κύριο λόγο τα περιγραφικά στοιχεία έχουν υποβαθμιστεί και έχουν κρατηθεί κυρίαρχα τα δομικά, προκειμένου ο επώνυμος η ανώνυμος δημιουργός να διακοσμήσει, να υφάνει, να εκφράσει και να συμβολίσει τα πράγματα. Επομένως είναι το Α και το Ω. Όλο αυτό το πράγμα δεν έρχεται μόνο ο καλλιτέχνης σε ατομικό επίπεδο να το δει και να το επεξεργαστεί νοητικά, αλλά και η κάθε εθνότητα μέσα από την κουλτούρα της  το φέρει, το σηματοδοτεί, το καταθέτει ως ταυτότητα της. Εκεί συναντιούνται νομίζω όλοι οι λαοί και όλες οι εθνότητες.

• Χαρακτηρίζετε κάποια από τα δένδρα άξονες της γης. Μπορούμε να τα δούμε σαν τη σκάλα του Ιακώβ;

Νομίζω πως είναι όλη αυτή η παράδοση και η ανάγκη του ανθρώπου να νοηματοδοτήσει και να σηματοδοτήσει πράγματα. Διότι ο άξονας της γης είναι το δένδρο της ζωής, της γνώσης του καλού και του κακού. Αφού εκτείνονται από πάνω μέχρι κάτω σε όλο το μήκος  μέσα στο έργο, ακριβώς συμβολίζουν το δένδρο της ζωής.

• Επαφή με το Θείο…

Μα και ο άξονας της γης είναι το υπόγειο, το επίγειο και το υπέργειο. Το επουράνιο. Έτσι οργανώνεται κι εδώ στο axis mundi, τα κόκκινα άνθη που έχω βάλει στη βάση έχουν μια παραπομπή στο δένδρο της ζωής αναφορά στο Σταυρό, στο σταυρικό θάνατο του Χριστού με το αίμα στο κρανίο του Αδάμ που έφερε τη σωτηρία του κόσμου την αναγέννηση. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο αναστάσιμος εορτασμός τοποθετείται την άνοιξη, περίοδο της αναγέννησης της φύσης, και βάζω τις παπαρούνες. Το «αίμα» που ζωοδοτεί.

• Κι όμως το τοπίο δεν είναι ανοιξιάτικο. Οι παπαρούνες μοιάζουν μοναχικές…

Μα δεν ήθελα ανοιξιάτικο τοπίο. Υπάρχει τοπίο φθινοπωρινό μέσα από τον ασφόδελο που βγαίνει. Υπάρχει ένα γκρίζο τοπίο, ογκοπλαστικό∙ πολλές φορές είναι περισσότερο φανταστικό και λιγότερο πραγματικό. Διότι δομείται μέσα από τα νερά του ξύλου και μου δίνει τη δυνατότητα να το πλάσω να βγει τρισδιάστατο. Με ενδιέφερε ο όγκος και κάνω μια νύξη, δεν αναπαριστώ ένα ανοιξιάτικο τοπίο. Οι παπαρούνες όπως και οι μαργαρίτες είναι μια ακτίνα ελπίδας σε ένα γκρίζο παρόν.

• Ο ασφόδελος κατά κάποιο τρόπο όμως είναι ένα λουλούδι ταυτισμένο με το νεκρικό στοιχείο.

Αυτοί οι ασφόδελοι δεν είναι ανοιξιάτικοι. Είναι φθινοπωρινοί. Στον Όμηρο το συναντάμε ως σκίλλη (Σκίλλη η παράλιος). Μπορεί να λειτουργήσει ως φάρμακο, αλλά να είναι και δηλητήριο. Την περίοδο των Χριστουγέννων, την Πρωτοχρονιά το κρεμάμε σαν γούρι για να μας φέρει καλοτυχία. Επίσης θεωρείται και κάπως οιωνοσκοπικό, καθώς υπάρχει η δοξασία ότι αν τα φυτά είναι ίσια προοιωνίζουν μια καλή χρονιά, αν αρχίσουν και γέρνουν και σχηματίζουν καμπύλες έρχεται μια δύσκολη χρονιά. Οι ανοιξιάτικοι ασφόδελοι ήταν τροφή των νεκρών για την αρχαιότητα.

•  Μα βλέποντας και τον πίνακα της Αχερουσίας όλα λειτούργησαν συνειρμικά.

Όλο αυτό έχει να κάνει με το ότι περνάμε δύσκολα.

• Με τις δυσκολίες προφανώς έχει να κάνει και ο πίνακας της Στυμφαλίας                                                                                                               

Η Στυμφαλία από την αρχαιότητα είχε επενδυθεί με τους άθλους του Ηρακλή επειδή ήταν ένας τόπος θανάτου. Οι άθλοι του Ηρακλή ήταν η καινοτομία, η «σύγχρονη τεχνολογία» της εποχής εκείνης, καθώς βρήκε τον τρόπο να αποξηράνει κάποια μέρη, δημιουργώντας τη σχετική μυθοπλασία. Στην πραγματικότητα η αποξήρανση των ελών μείωνε τις αρρώστιες.

• Η Οιωνοσκοπία υπάρχει σε πολλά έργα σας. Βλέπω και το πουλί πάνω στο κυπαρίσσι.

Όχι αυτό δεν είναι οιωνοσκοπικό. Είναι υπαρκτό κυπαρίσσι, το έχω φωτογραφήσει. Μου άρεσε ο όγκος του. Το περιστέρι κατά κάποιο τρόπο το έβαλα λίγο για να το εξευμενίσω και λίγο για να το τιμωρήσω. Για μένα τα περιστέρια είναι ένας βραχνάς με αλλεργίες. βήχα κλπ. Από την άλλη δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε και τα συμβολικά στοιχεία στη θρησκεία, γι αυτό το έχω βάλει ψηλά.  Όπως δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το  κυπαρίσσι που έχει παίξει ένα σημαντικό ρόλο στην ελληνική παράδοση στο βυζάντιο, είναι κομμάτι των κοιμητηρίων, είναι πολύ φορτισμένο. Και έχει χρησιμοποιηθεί από πάρα πολλούς καλλιτέχνες, διότι είναι ένα μεσογειακό, κυρίως, δένδρο. Είναι ένα δένδρο απόλυτο και μοναχικό και με αυτό το σκούρο, το πικρό πράσινο μας παραπέμπει σε ένα μεταφυσικό περιβάλλον. Το περιστέρι είναι μια συγνώμη δική μου προς αυτό  αλλά είναι και ένα πνεύμα.

• Πάντως ανεξάρτητα από τη θρησκευτικότητα και το μεταφυσικό των δένδρων και του περιστεριού, δεν διακρίνουμε στοιχεία αγιογραφίας στα έργα σας. Ούτε βέβαια και αγιογραφία της φύσης…

Χρησιμοποιώ τεχνικές που άπτονται της παράδοσης αυτής∙ ας πούμε σκόνες, με κόλλες βέβαια όχι με αυγό. Παλαιότερα χρησιμοποίησα αυγό, γιατί το βυζάντιο το αγαπώ, η εικονογραφία του είτε είναι φρέσκο είτε είναι φορητή εικόνα είτε ψηφιδωτό με ενδιαφέρει πάρα πολύ και θεωρώ ότι όταν αγαπάς κάτι ούτως ή άλλως περνά μέσα στη δουλειά σου και υφέρπει. Δεν εικονογραφώ όμως αγιογραφία.

•  Απλώς υπάρχει μια ατμόσφαιρα…

Ατμόσφαιρα υπάρχει γιατί είναι ζυμωμένη μέσα από αυτό.

•  Ο διάλογος με τον Friedrich πώς ανιχνεύεται;

Είναι η οπτική που υπάρχει μέσα από αυτά τα έργα. Ο Friedrich κάνει τοπία με μια οπτική σαν να πετάει πάνω από αυτά. Σε ένα συγκεκριμένο έργο μου στο «Ενατένιση», υπάρχει ευθεία θα έλεγα παραπομπή σε ένα έργο του  Friedrich (Περιπλανώμενος πάνω από τη θάλασσα της ομίχλης, 1818). Στο έργο είμαι εγώ και παρεμπιπτόντως είμαι στη Σκωτία, στα Χάιλαντς. Γενικώς όμως η από ψηλά θεώρηση των πραγμάτων, της φύσης είναι ένας διάλογος μου με τον Caspar Friedrich.

• Βλέποντας τον πίνακα με τη μαργαρίτα μόνη κι έρημη μέσα στο άνυδρο τοπίο, ή το γαϊδουράγκαθο επίσης μονό και μοναχικό στη σκούρα πλαγιά θυμάμαι το Ρίλκε: «από το μικρό και απρόσμενο μπορεί να δημιουργηθεί κάτι πολύ μεγάλο…».

Μέσα από αυτά τα μοναχικά, ερημικά τοπία σχολιάζω τη διαχείριση που κάνει ο άνθρωπος στη φύση. Και το αποτέλεσμα της διαχείρισης είναι μέσα στο έργο με τη μαργαρίτα. Με την απαξίωση που έχει δημιουργεί τέτοιες καταστάσεις. Κάπου όμως μπορεί να ξεπροβάλει μια ελπίδα. Αν δεν προσέξουμε εγκυμονεί κι άλλους κινδύνους. Κι έχω βάλει τις ακρίδες, οι ακρίδες είναι από τις πληγές… Ο άνθρωπος πρέπει να μάθει από αυτό, να αποκτήσει μία σοφία και ένα σεβασμό!… Αν δεν το κάνει, καραδοκεί ένας τυφώνας. Γι αυτό και ο τίτλος είναι «υπάρχει ελπίς;» δανεισμένος από το ομότιτλο έργο του Σαμαράκη. Άλλωστε και η μαργαρίτα ως φυτό θεωρείται σύμβολο της ελπίδας.

•  Στα έργα σας η ελπίς είναι κυρίαρχο στοιχείο.

Υπάρχουν παράθυρα ελπίδας. Και δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς.Διότι εμένα με ενδιαφέρει αφού έχω φτιάξει οικογένεια, κάνω το σταυρό μου που έχω εγγόνια.

• Γιατί οι ουρανοί, αν και σκοτεινοί δεν μας φοβίζουν;

Εμένα με γοητεύει ο ουρανός. Οι ουρανοί για μένα είναι μεταφυσικοί, όλο το τοπίο είναι μεταφυσικό. Πάντα με γοήτευαν τα σύννεφα πώς μπλέκονταν. Παλιά ζωγράφιζα σκέτα σύννεφα. Κι αυτοί οι ουρανοί είναι δικοί μου ουρανοί, είναι του μυαλού μου ουρανοί. Μ΄ αρέσει αυτή η σχέση των όγκων που είναι γκρίζοι, που παρεμβάλλονται τα άσπρα και πλάθονται με ένα τρόπο.

• Παραπέμπουν κάπως στο Γκρέκο οι ουρανοί σας. Να είναι η Κρήτη;

Λέτε; Με ενδιέφεραν πάντα. Όταν πέφτουν οι ακτίνες, που βγαίνουν από τα σύννεφα, κάπως σαν ο ήλιος να φωτίζει από πίσω, κάτι σαν κουρτίνα.

• Τα βουνά στα έργα σας μοιάζουν να καταγράφουν αυτό το αιώνιο. Σε κάποιες περιοχές τα λένε «Παλιάβουνα». Μοιάζουν να είναι πιο γερασμένα, αλλά και πιο σοφά ίσως από κάποια άλλα.

Μπορεί να είναι αιώνια, αλλά δεν είναι πάντα σταθερά. Με τη μετακίνηση των πλακών, με τους σεισμούς δεν είναι ακούνητα. Είναι ζωντανά. Έχουν έναν ανιμισμό. Και νομίζω πως βγαίνει αυτός ο ανιμισμός.

• Για αρκετά χρόνια διδάξατε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών το μάθημα «Διδακτική της Τέχνης». Είναι κοινώς αποδεκτό ότι συμβάλλατε τα μέγιστα για την προώθηση των καλλιτεχνικών  μαθημάτων στα σχολεία.

Όταν μπήκα στη Σχολή ήμουν αποφασισμένη να γίνω δασκάλα τέχνης. Έτσι με το που ξεκίνησα, συνεργάστηκα με το εργαστήρι που είχαν δημιουργήσει στη Χαλκίδα ο Δημήτρης και η Ζουζού Μυταρά. Μέσα από την επαφή μου με τη διδασκαλία  και τους προβληματισμούς προέκυψαν τα ερωτήματα της διδακτορικής μου διατριβής που διατυπώθηκαν στη μελέτη Δημιουργική Φαντασία και παιδική τέχνη. Δηλαδή αναφέρεται στη φαντασία και δημιουργική ικανότητα που έχουν τα παιδιά.
Έβλεπα ότι τα παιδιά για να μπορέσουν να λειτουργήσουν με φαντασία πρέπει να τους παρέχεις ερεθίσματα και ευκαιρίες. Επομένως ναι μεν είναι μια εγγενής ικανότητα, καθώς γεννιόμαστε με την ικανότητα της δημιουργικότητας μέσα μας, δεν είναι απαραίτητο να εκφράζεται προς μια κατεύθυνση, έχει πολλές εκφορές. Το στοιχείο της αποτύπωσης της εικόνας από τα παιδιά είναι κάτι αναγκαίο όχι για  να εκφρασθούν, αλλά για να αυτοπροσδιοριστούν.

Ένα παιδί που πιάνει το μολύβι και κάνει την πρώτη του μουντζούρα στα δύο του χρόνια, είναι για να οργανώσει το αισθησιοκινητικό του, για να ελέγξει το χέρι του. Η πρώτη του μουντζούρα είναι μια επάλληλη παλίνδρομη καταγραφή∙ είναι μια μετάφραση της κίνησης του σώματος του. Ακολουθεί ο κύκλος, μια μορφή κύκλου, που είναι το περιβάλλον του, το ίδιο γίνεται το κέντρο,  ο άξονας του κόσμου. Βλέπουμε να κάνει στο κέντρο του κύκλου, ένα σταυρό, είναι τα γνωστά μαντάλας που αποτελούν  αρχετυπικά σύμβολα. Στο κέντρο είναι ο ίδιος ο εαυτός του. Άρα το παιδί μέχρι να αρχίσει να παρατηρεί το περιβάλλον του και να το ερμηνεύει, που είναι ερμηνεία της σχέσης του με το περιβάλλον, όλα όσα κάνει είναι συμβολικά. Κάνει τον κύκλο, τον οποίο επαναλαμβάνει και μπορεί να γίνει δένδρο, ήλιος κοκ. Άρα κάνει μια εικονογράφηση που δεν είναι συνειδητά νοηματοδοτημένη, αλλά έχει να κάνει με τον εαυτόν του και το περιβάλλον του.

• Σε ποια ηλικία έχουμε μια συνειδητή εικονογράφηση;

Όταν αρχίζει να μπαίνει στη σχολική περίοδο∙ γιατί όσα προανέφερα είναι το προσχολικό στάδιο. Γι αυτό και οι ψυχολόγοι πάνω σε συγκεκριμένα θέματα ζητάνε από τα παιδιά να ζωγραφίσουν. Συνήθως ζητάνε ένα δένδρο. Από τη ζωγραφιά ή το κολάζ αυτό μπορεί ο παιδαγωγός να καταλάβει διάφορα. Μετά έχουμε το θέμα του σπιτιού. Τα σπιτάκια που κάνει στην πραγματικότητα είναι το πρόσωπό του. Τα παραθυράκια είναι τα ματάκια και η πόρτα το στόμα. Μέσα από το σπιτάκι προσωπογραφεί τον εαυτόν του. Μπορείς μέσα από τις ζωγραφιές αυτές να εκτιμήσεις το βαθμό αυτοεκτίμησης  του παιδιού κλπ. Μετά αρχίσει η εικονογράφηση της οικογένειας. Βλέπεις πώς κατανέμει την οικογένεια και πώς την ιεραρχεί σε μέγεθος. Στη συνέχεια μέσα από αυτά τα τεστ ζητάς να ζωγραφίσουν το αγαπημένο τους ζώο ή με ποιο ζώο θα έμοιαζε το παιδί και μέλη της οικογένειας.
Με ενδιέφερε να διδάξω και να ξέρω τι κάνω. Όχι απλώς να δίνω ασκήσεις στα παιδιά για να περνάνε καλά.

•  Μα πήρατε καθοριστικές πρωτοβουλίες για το μάθημα των καλλιτεχνικών;

Έδωσα αγώνα από τη σχολή για να περάσει στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση το μάθημα των καλλιτεχνικών. Το είχαν σαν μάθημα αλλά στην προαίρεση του γενικού δασκάλου. Τώρα τα τελευταία χρόνια θεσμοθετήθηκε και πήραν οργανικές θέσεις οι δάσκαλοι των καλλιτεχνικών στο δημοτικό. Είναι πολύ σημαντικό, διότι βοηθά τα παιδιά να ολοκληρώσουν τη σχέση του εαυτού τους με το περιβάλλον.

• Αυτοί οι διαγωνισμοί παιδικής ζωγραφικής δεν είναι κάπως υπερβολικοί και μερικές φορές άστοχοι;
  

 Έχω κάθετη και ριζική αντίθεση να μπαίνουν επώνυμοι καλλιτέχνες  που δεν έχουν σχέση με την καλλιτεχνική εκπαίδευση ως μέλη κριτικής επιτροπής, απλά επειδή είναι επώνυμοι. Σε πολλούς διαγωνισμούς μάλιστα δεν οριοθετούνται καν ηλικιακές κατηγορίες. Γιατί κάθε ηλικία έχει συγκεκριμένες δυνατότητες. Δώσε σε ένα παιδί χρώματα. Τι θα κάνει το παιδί; Όσο πιο μικρό τόσο περισσότερο θα τα απλώνει. Η ζωγραφιά γίνεται …εξπρεσιονιστική, χωρίς το παιδί να επιδιώκει τον εξπρεσιονισμό γιατί δεν έχει συνείδηση του πράγματος. Ο καλλιτέχνης της επιτροπής γοητεύεται από αυτό, διότι ο μοντερνισμός αυτό μας έφερε.
Παιδιά που σχεδιάζουν πολύ πιο ενδιαφέροντα πράγματα, αντίστοιχα  της ηλικίας  να μη λαμβάνονται υπόψη. Είχα μαθητές  που πήραν βραβεία ενώ ήταν πίσω σε σχέση με την ηλικιακή τους δυνατότητα  αναπαράστασης, δεν είχαν καν δεξιότητα και που αν και μεγάλα ζωγράφιζαν σαν να είναι πρώτη δημοτικού…Και από την άλλη, παιδιά με δεξιότητες που δεν είχε ωριμάσει το σχέδιο τους για να φθάνει σε μια κορύφωση προσομοίωσης με έναν ενήλικα, να μην πάρουνε κανένα βραβείο με αποτέλεσμα την απογοήτευση και την απομάκρυνση από την  ενασχόληση. Η παιδική εικόνα δεν είναι τέχνη. Η τέχνη ενέχει την προθετικότητα.Τέχνη κάνει αυτός που εμπρόθετα θέλει να φτιάξει κάτι το δοκιμάζει  και το επιχειρεί. Η εικόνα του παιδιού δίνει την  ανάγκη να καταθέσει τη σχέση του με το περιβάλλον. Να αποκωδικοποιήσει και να ερμηνεύσει το περιβάλλον του.

Last modified: 19/01/2023