Ο άνθρωπος υπήρξε ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα απεικόνισης σε όλους τους πολιτισμούς και λαούς. Το πρόσωπο θεωρούνταν σε μεγάλο βαθμό καθρέφτης του πνεύματος και της ψυχής.Αυτό διαπιστώνουμε πολύ εύκολα, αν ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία της τέχνης, από τις αρχές του πολιτισμού μέχρι σήμερα.
Τις πρώτες απεικονίσεις ανθρώπων βρίσκουμε ήδη στην πρώιμη λίθινη εποχή. Ζωγραφιές πάνω σε τοιχώματα σπηλαίων δείχνουν πώς ήταν η ζωή των προγόνων μας. Πολλά πράγματα που γνωρίζουμε σχετικά με την τότε περίοδο, μπορούμε να αντλήσουμε από αυτές τις σκηνές, αφού απεικονίζουν τις πρώτες αυθεντικές σημειώσεις της ανθρωπότητας. Φυσικά ο άνθρωπος βιώνεται εδώ μόνο ως σύνολο, πολύ αργότερα θ’ απεικονίζεται μόνο το κεφάλι του. Εκεί θα πούμε για πρώτη φορά ότι πρόκειται για ένα αληθινό πορτρέτο.
Ήδη, από τους πρώτους υψηλούς πολιτισμούς επιτυγχάνεται μια κορύφωση στην απεικόνιση του ανθρώπου. Για παράδειγμα, τις πρώτες απεικονίσεις του ανθρώπου τις παρατηρούμε στους Μάγια και τους ΄Ινκας. Βρίσκουμε μάσκες από πηλό, πέτρα ή άλλα φυσικά υλικά που υπάρχουν στον τόπο παραγωγής τους και ήταν μέρος των θρησκευτικών τελετών. Οι μάσκες αυτές ήταν δώρα για τις «υψηλότερες δυνάμεις» που οι εν λόγω λαοί ονόμαζαν «Θεούς». Οι άνθρωποι πίστευαν στη «μαγική» λειτουργία αυτών των αντικειμένων. Επειδή συμβόλιζαν τα ανθρώπινα συναισθήματα, οι μάσκες αυτές είναι πολύ στυλιζαρισμένες και εξυπηρετούσαν τη σιωπηρή επικοινωνία. Υπήρχαν λόγου χάρη μάσκες χαρούμενες, λυπημένες και μάσκες τρομακτικές, για να εκφράσουν την ευτυχία ή την απόγνωση ή για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Η απεικόνιση του ανθρώπου έγινε καθρέφτης του εσωτερικού του κόσμου. Ο πνευματικός κόσμος, το καλό όπως και το κακό, εκφράζεται με συμβολικό τρόπο μέσα από τα πρόσωπα.
Ας ρίξουμε τώρα το βλέμμα μας πάνω σε μια άλλη ΄Ηπειρο: την Αφρική. Οι αφρικανικές μάσκες είναι γνωστές για την ισχυρή εκφραστική τους δύναμη. Ειδικά οι μάσκες και τα κεφάλια που σκαλίζονται στο ξύλο, εντυπωσιάζουν με το ισχυρό τους στυλιζάρισμα και τα διακοσμητικά και πολύ στολισμένα σχήματα.
Στην αρχαία Αίγυπτο βρίσκουμε τις πρώτες απεικονίσεις ανθρώπων ως ατόμων. Απεικονίζονταν κυρίως οι βασιλείς και άλλα προνομιούχα πρόσωπα. Είχαν ένα μνημειακό και αχρονικό χαρακτήρα. Ήταν μερικώς στυλιζαρισμένα, αντανακλούσαν μεγαλείο, στερεότητα και πνευματικότητα. Τα πορτρέτα των ηγεμόνων εκπλήρωναν ένα εθιμοτυπικό σκοπό, γιατί οι βασιλείς ήταν ισοδύναμοι των Θεών. Οι απεικονίσεις τους επομένως σε γλυπτική και ζωγραφική είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα και τον σκοπό να μπορούν οι ηγεμόνες να επιβιώνουν μετά θάνατον για πάντα. Πιο ρεαλιστικά πορτρέτα βρίσκουμε στο νέο βασίλειο (1570-1070). Άξια παρατήρησης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είναι τα αγάλματα του βασιλιά Εχνατόν και των συγγενών του.
Θα πάμε τώρα για λίγο στην αρχαία Κίνα: Εκπληκτικά και συγκλονιστικά ευρήματα ανακαλύφθηκα πριν από λίγα χρόνια στο Ξιάν (Xian). Ο ονομαζόμενος πήλινος στρατός, ένας στρατός από 7000 πήλινα αγάλματα σε φυσικό μέγεθος, που όλα μαζί συγκροτούν τον στρατό του βασιλιά Σιχ Χουάνγκ Τι (Qin-Shi-Huangdi) από τη δυναστεία του Χάν (207 πΧ.): Από το βασιλιά, τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες, μέχρι τα άλογα. Η κατασκευή των αγαλμάτων απεικονίζει την πρώτη μαζική παραγωγή στην ιστορία της τέχνης. Τα σώματα των μεμονωμένων αγαλμάτων κατασκευάστηκαν σε «σειρά», για να προσαρμοστούν κατόπιν επάνω τους τα ατομικά κεφάλια, που εντυπωσιάζουν με την εκφραστική τους δύναμη.
Τα πορτρέτα στην αρχαία Ελλάδα ακολουθούν την εξέλιξη της κοινωνίας. Διαχωρίζουμε αυτή την εποχή δύο κατευθύνσεις στην απεικόνιση του ανθρώπου. Από τη μια πλευρά οι ιδεαλιστικές απεικονίσεις που συνδυάζουν τα ωραιότερα και ευγενέστερα στοιχεία των περισσότερων μοντέλων σε ιδανικές εικόνες. Με αυτό τον τρόπο απεικονίστηκαν πχ θεοί και θεές (κλασική περίοδος, 5ος αιώνας π.Χ.). Στην ύστερη κλασική περίοδο απεικονίζονταν ομοίως και τύποι ανθρώπων (π.χ. ο έφηβος των Αντικυθήρων, 340 π.Χ.). Έτσι η απεικόνιση του ανθρώπου έγινε φορέας των αξιών και ιδανικών της κοινωνίας και αντανακλούσε τα περιεχόμενα της τότε φιλοσοφίας. Από την άλλη πλευρά, κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων (4ος μέχρι 2ος αιώνας π.Χ.) τα πορτρέτα έγιναν ρεαλιστικότερα. Όπως η φιλοσοφία έγινε πιο υλιστική, έτσι δόθηκε μεγάλη αξία στην ομοιότητα ενός πορτρέτου με το εικονιζόμενο πρόσωπο. Χωρίς την αναγνώριση του «Εγώ» ως ελεύθερου και σκεπτόμενου ατόμου, η εξέλιξη στην απεικόνιση του ανθρώπου, όπως έφθασε ως τις μέρες μας, δεν θα ήταν δυνατή.
Το πρώτο παράδειγμα αυθεντικής τέχνης πορτρέτου, είναι εκείνο του Αριστοτέλη (320 π.Χ.). Σ’ αυτό το κεφάλι, δεν εκφράζεται μόνο η φυσική πραγματικότητα αλλά και η προσωπικότητα του φιλοσόφου. Τα πορτρέτα του Μεγάλου Αλεξάνδρου από καλλιτέχνες όπως ο Λύσιππος και ο Απελλής, ξεκίνησαν την παράδοση των ηρωικών απεικονίσεων των ηγεμόνων, που συνεχίστηκε στην επίσημη τέχνη των Ελλήνων, των Ρωμαίων και των Μεσαιωνικών διαδόχων τους. Δυστυχώς, δεν υπάρχει κανένα διατηρημένο παράδειγμα ζωγραφικής στην ελληνική τέχνη πορτρέτου. Πάντως η ζωγραφική τοίχου στην Πομπηία είχε εκείνη των Ελλήνων ως πρότυπο.
Οι Έλληνες επηρέασαν όχι μόνο τα ρωμαϊκά πορτρέτα αλλά κι εκείνα του Φαγιούμ.
Εδώ πρόκειται για απεικονίσεις που έγιναν ανάμεσα στον 1ο και τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Αυτές οι εικόνες νεκρών ονομάστηκαν έτσι, από με το μέρος που βρέθηκαν, την πόλη Φαγιούμ. Ζωγραφίζονταν κατά τη διάρκεια της ζωής του απεικονιζόμενου προσώπου και αργότερα, μετά θάνατον, τοποθετούνταν πάνω στο πρόσωπο της μούμιας, ως ταφικό πρόσθεμα. Η ζωντάνια και η νατουραλιστική αξιοπιστία αυτών των απεικονίσεων είναι μοναδικές στη ζωγραφική του πορτρέτου.
Την επιθυμία να κάνουν το πορτρέτο τους για να διασωθούν στην αιωνιότητα, είχαν και οι Ρωμαίοι ηγεμόνες. Από τον καιρό του Αυγούστου, οι Ρωμαίοι Καίσαρες υψώθηκαν σε θεούς και γι’ αυτό τα πορτρέτα των ηγεμόνων γίνονταν εξιδανικευμένα και κολακευτικά. Όμως χωρίς ιδιαίτερη πνευματικότητα.
Μετά την πτώση του Δυτικού ρωμαϊκού κράτους, οι βυζαντινοί ηγεμόνες έβλεπαν τον εαυτό τους σαν αντιπρόσωπο του Θεού επί της Γης. Οι απεικονίσεις τους για το λόγο αυτό ήσαν επίσης όχι και τόσο ρεαλιστικές.
Αναγνωρίζουμε την ελληνική επίδραση στη βυζαντινή Αγιογραφία. Με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, οι απεικονίσεις Αγίων έγιναν ένας σημαντικός φορέας θρησκευτικού συμβολισμού. Επειδή τον καιρό του Βυζαντίου και του Μεσαίωνα η πολιτική και η θρησκεία δεν διαχωρίζονταν η μια από την άλλη, έχουμε επίσης λίγα ρεαλιστικά πορτρέτα. Η προσωπικότητα του ατόμου δεν ήταν τόσο αποφασιστική, γιατί η πίστη στο Θεό ήταν πιο σημαντική εκείνο τον καιρό από οτιδήποτε άλλο, τουλάχιστον επίσημα. Ο άνθρωπος θα ’πρεπε να είναι μικρός μπροστά στο Θεό. Οι καλλιτέχνες του ανατολικού ρωμαϊκού βασιλείου απέφευγαν να υπογράψουν τα έργα τους, όντας γεμάτοι από ταπεινοφροσύνη και αυτοθυσία. Πάντως, δεν μπορούμε να μιλούμε σχετικά για πορτρέτα, αφού επρόκειτο για εικόνες Αγίων. Ο Χριστιανισμός, ως θρησκεία που απευθύνεται στη μετά θάνατον ζωή, αφαίρεσε από την εικόνα του ανθρώπου τη σχέση της με την πραγματικότητα και μ’ αυτό συνεισέφερε ουσιαστικά σε μια απο-ατομικοποίηση. Οι πίνακες του Μεσαίωνα απαρνήθηκαν την ομοιότητα με το φυσικό πρότυπο: τόνιζαν τον τύπο (όχι το χαρακτήρα) και τη σημασία των συμβόλων και των στοιχείων, που δηλώνουν το αξίωμα του προσώπου. Απεικόνιζαν τον άνθρωπο στην ανώνυμη εξάρτησή του από τη θεϊκή εξουσία.
Στη ζωγραφική των Αλταρίων* των εκκλησιών του Μεσαίωνα, οι εικόνες των παραγγελιοδοτών εμφανίζονται μόνο στο περιθώριο: μικρές και ταπεινές, τις περισσότερες φορές σε γονατιστή θέση, ως προσκυνητές, δείχνουν με αυτό τον τρόπο την ευλάβειά τους «εν Χριστώ».
Η εποχή από τον ύστερο Μεσαίωνα μέχρι τον 17ο αιώνα, αντιστοιχεί στη μεγάλη περίοδο του είδους αυτού της ζωγραφικής. Είναι ο καιρός της αναζωογόνησης και ανανέωσης. Από την ύστερη αρχαιότητα είχε παραγκωνισθεί σε μεγάλο βαθμό η εξατομικευμένη και σχεδόν ρεαλιστική απεικόνιση προνομιούχων, σημαντικών για την κοινωνία προσωπικοτήτων: δίπλα στους ηγεμόνες, τους συγγενείς του υψηλού κλήρου και τους ευγενείς, ιδιαίτερα από τον 15ο αιώνα, απεικονίζονται και αστοί, όπως έμποροι, τραπεζίτες, ουμανιστές λόγιοι και καλλιτέχνες, που αποκτούσαν έτσι κυριολεκτικά «υπόληψη». Είναι η εποχή στην οποία διαφοροποιούνται όλοι οι τύποι, και όλες εκείνες οι μορφές εμφάνισης που για την τέχνη του πορτρέτου των επόμενων αιώνων θα σφράγιζαν μια ολόκληρη εποχή. Αυτό ισχύει για τη μορφή της «Ολόσωμης φιγούρας» που επιφυλάσσεται κυρίως μόνο για τους ηγεμόνες ή τους συγγενείς της αριστοκρατίας και την ονομαζόμενη «Μέχρι το γόνατο» απεικόνιση, όπως και για πλήθος παραλλαγές του κυρίαρχου σ’ αυτό το είδος «Μπούστου», με τις διάφορες στάσεις που παίρνει το μοντέλο καθώς στρέφεται προς το θεατή. Αυτές ξεκινούν από την αρχαΐζουσα, αξιοπρεπή απεικόνιση του «προφίλ», περνούν στην απεικόνιση των «τριών τετάρτων» και του «μισού προσώπου», μέχρι τη μετωπική, πολύ υποβλητική απεικόνιση του πορτρέτου «ανφάς» (en face).
Δίπλα στο πορτρέτο που προορισμό είχε την εκτίμηση του κοινωνικά προβεβλημένου ατόμου, το οποίο όπως φαίνεται δεν απευθύνεται στην υποστήριξη της κοινωνικής ομάδας και επιδεικνύει κυρίαρχη εμπορική και επιχειρηματική δραστηριότητα, για πολύ καιρό το ομαδικό πορτρέτο καλλιεργούνταν ως παράδοση στην απεικόνιση.
Παραδείγματα καλλιτεχνών αυτής της εποχής είναι ο Γιαν Βαν Ευκ, ο Πιέρο ντελα Φραντσέσκα, ο ΄Αλμπρεχτ Ντύρερ, ο Χολμπάιν, ο Κράναχ, ο Ραφαέλλο, ο Τισιανός, ο Λεονάρντο Νταβίντσι, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ελ Γκρέκο και άλλοι.
Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, εποχές δηλαδή του Μπαρόκ, του Ροκοκό και του Νεοκλασικισμού, οι καλλιτέχνες υπήρξαν υπηρέτες των πλουσίων και ισχυρών. Η απολυταρχική βασιλική εξουσία, όπως και ο Παπισμός ανοίγουν τώρα το δρόμο για τα πορτρέτα των ηγεμόνων και των κρατικών λειτουργών. Οι κοσμικές απεικονίσεις εν τω μεταξύ αποκτούν σιγά-σιγά υπεροχή. Παράλληλα με τις μυθολογικές και θρησκευτικές, θα βρίσκουμε στο μέλλον και ρεαλιστικές απεικονίσεις μεμονωμένων ατόμων. Μπορούμε εδώ να αναφέρουμε πχ τα έργα του Φράντς Χάλς, του Βελάσκεθ, του Ρέυνολντς, του Γκαίνσμποροου, του Γκόγια, του Ρέμπραντ, του Σαρντέν, του Φραγκονάρ και αργότερα του Νταβίντ και του ΄Ενγκρ.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, με το Ρομαντισμό, αλλάζει εκ νέου η εικόνα του κόσμου. Μια καινούρια έννοια αναδύεται: η φύση. Αυτό οδήγησε στο αίτημα για ειλικρίνεια και είχε καθοριστικές συνέπειες στην Τέχνη.
Από τα μέσα του 19ου αιώνα δημιουργείται μια καινούρια ανάγκη για ρεαλισμό. Η τέχνη γίνεται και πάλι ένας καθρέφτης των κοινωνικών εξελίξεων που συμβαίνουν στο εσωτερικό της κοινωνίας. Ως παραδείγματα αναφέρουμε τους Κουρμπέ και Ντωμιέ, ενώ στη Γερμανία τον Λάιμπλ. Για πρώτη φορά μπορούσε κανείς να δει εικόνες ανθρώπων σε σκηνές καθημερινής ζωής. Παραγγελιοδότες αυτή την εποχή ήταν συχνά απλοί πολίτες ή οι ίδιοι οι καλλιτέχνες. Η αυτονομία του καλλιτέχνη συνεχίστηκε σε πολλές αυτοπροσωπογραφίες.
Στο τέλος του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, τα πορτρέτα επηρεάστηκαν από την κατεύθυνση της ζωγραφικής με την οποία ο καλλιτέχνης πειραματιζόταν εκείνη την περίοδο.
Έχουμε λοιπόν ιμπρεσιονιστικά, εξπρεσιονιστικά, συμβολιστικά, κυβιστικά και σουρεαλιστικά πορτρέτα. Οι καλλιτέχνες οδηγήθηκαν σε πειράματα που αφορούσαν το σχήμα, το χρώμα, το αίσθημα του χώρου και τη σύνθεση. Η απεικόνιση του ανθρώπου αντανακλούσε και τις ανακαλύψεις στην επιστήμη και την τεχνική, όπως και τα ζητήματα που έθεταν οι επίκαιρες φιλοσοφίες. Η ανακάλυψη και εξάπλωση της φωτογραφίας έκανε περιττή την αληθοφάνεια του πορτρέτου. Με αυτό τον τρόπο το ζωγραφισμένο πορτρέτο έχασε τη γοητεία του για την αστική τάξη και για τους καλλιτέχνες έρχονταν σε πρώτο πλάνο νέα ερωτήματα, σχετικά με την εσωτερική αλήθεια και την πραγματικότητα του προσώπου που επρόκειτο να απεικονίσουν.Η ψυχανάλυση άνοιγε τις πύλες για τη διείσδυση στα βάθη της ψυχής. Έτσι σκοπός της απεικόνισης δεν ήταν πια καιρό η απλή ομοιότητα με το πρότυπο.
Οι συγκρούσεις και τα συμπλέγματα των εσωτερικών διεργασιών αναζητούν τώρα την έκφρασή τους στους Μαξ Λίμπερμαν, Βαν Γκογκ, Γκωγκέν, Τουλούζ Λωτρέκ, Πικάσο, Ματίς, Νταλί, Μαγκρίτ, Μοντιλιάνι, Φράνσις Μπαίηκον, Νταίηβιντ Χώκνευ, Ρίτσαρντ Χάμιλτον, ΄Εγκον Σίλε, Μαξ Μπέκμαν και τον ΄Οσκαρ Κοκόσκα.
Σήμερα η φωτογραφία αναλαμβάνει το ρόλο που είχε παλιά η ζωγραφισμένη εικόνα.
Η ιστορία της ευρωπαϊκής και αμερικανικής φωτογραφίας προσφέρει ένα πλήθος από ανθρώπινα ψυχογράμματα, πορτρέτα, που αποκαλύπτουν τον άνθρωπο πέρα από τη δεδομένη χρονική στιγμή.
Το πολιτικό πορτρέτο σήμερα ως εκλογικό διαφημιστικό πλακάτ, είναι μια αντίστιξη στο πορτρέτο των ηγεμόνων του παρελθόντος. Εδώ η εξουσία δεν καταγράφεται απλώς αλλά διαφημίζεται κιόλας με τα σοφίσματα της ψυχολογίας της διαφήμισης.
Μετά από τουλάχιστον 2400 χρόνια Ιστορίας της Τέχνης, το πορτρέτο εξακολουθεί να παίζει ένα σημαντικό ρόλο. Είναι η απεικόνιση του ανθρώπου του σήμερα.
*Αλτάρι: Μεγάλο εικονοστάσι που τοποθετείται πάνω από την Αγία Τράπεζα της Καθολικής εκκλησίας. Συνήθως είναι πολύπτυχο, δηλ. αποτελείται από πολλές εικόνες.
………………………………………………….
Βιβλιογραφική πηγή:
Das Porträt: Vom Kaiserbild zum Wahlplakat, Deutscher Ring
Norbert Schneider, Porträtmalerei, Taschen Verlag
Last modified: 20/07/2014