Η καρκινοπαθής του Μικελάντζελο και η μυστηριώδης νόσος της Μόνα Λίζα

Πώς οι επιστήμονες ανιχνεύουν γνωστές και άγνωστες ασθένειες σε διάσημα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής

Η μελέτη έργων τέχνης για ιατρικές διαγνώσεις και παθολογίες χαρακτήρων δεν είναι χόμπι ή μια έρευνα αποκλειστικά για την ιστορία της τέχνης. Αφορά σε ένα νέο κλάδο της επιστήμης που ονομάζεται εικονοδιάγνωση. Είναι μια προσπάθεια που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από ομάδα επιστημόνων ειδικών στη βιοϊατρική, την ιστορία της ιατρικής και την ιστορία της τέχνης.
Πρόκειται για διαδικασία ιατρικής ανάλυσης που αναζητά κλινικά σημεία διαταραχών υγείας και ασθενειών σε έργα τέχνης.
Παράλληλα οι επιστήμονες προσπαθούν να εντοπίσουν αν ο ζωγράφος ή ο γλύπτης «αρρωσταίνει» τον εικονιζόμενο τυχαία ή με επιλογή προκειμένου να μεταφέρει κάποιο μήνυμα ή αν όντως το «μοντέλο» έπασχε από κάποια πάθηση οπότε ο πίνακας αποκτά και την ιδιότητα του ιατρικού ντοκουμέντου.

Η γοητεία των ατελειών λόγω της ασθένειας είναι που εξηγεί το μυστηριώδη ρεαλισμό και τη μαγεία του αριστουργήματος του Λεονάρντο

Στα έργα που έχουν αναλυθεί περιλαμβάνονται μερικά από τα κορυφαία στην ιστορία της τέχνης.
Σε γνωστό νοσοκομείο της Βοστώνης ερευνήθηκε η «Μόνα Λίζα» του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Όπως αποφάνθηκε ο Δρ Μαντίπ Μέχρα, η Λίζα Γκεραρντίνι διαγνώστηκε με υποθυρεοειδισμό. Ο Δρ Μαντίπ Μέχρα, είναι διευθυντής του Κέντρου Καρδιάς και Αγγείων τού νοσοκομείου Brigham and Women’s Hospital της Βοστόνης και η μελέτη δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Mayo Clinic Proceedings. Ο υποθυρεοειδισμός διαγνώστηκε από τα αδύναμα μαλλιά, το  ωχρό δέρμα και το ελαφρύ πρήξιμο στο λαιμό της Μόνα Λίζα. Σύμφωνα με τον Αμερικανό επιστήμονα «η γοητεία των ατελειών λόγω της ασθένειας είναι που εξηγεί το μυστηριώδη ρεαλισμό και τη μαγεία αυτού του αριστουργήματος».

Καπέλα Σιξτίνα – Κατακλυσμός. Νόσος σε μια άτυχη γυναίκα ή θεϊκή τιμωρία για το «αμάρτημα» της λαγνείας;

Η καρκινοπαθής της Καπέλα Σιξτίνα

Μία ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική μελέτη δημοσιεύεται στην ιατρική επιθεώρηση The Breast (Δεκέμβριος 2024) και αφορά στο έργο του Μικελάντζελο «Κατακλυσμός» από την Καπέλα Σιξτίνα (1508 – 1512).
Καθώς πανικόβλητοί άνθρωποι τρέχουν να γλυτώσουν από τη βιβλική πλημύρα, σε πρώτο πλάνο εντοπίζεται μια καταβεβλημένη γυμνή νέα γυναίκα για την οποία οι επιστήμονες αποφάνθηκαν ότι έπασχε από καρκίνο του μαστού. Αν μιλάμε με σύγχρονους όρους – καρκίνωμα δεξιού μαστού στο τελευταίο στάδιο. Η θηλή αποδίδεται συρρικνωμένη και παραμορφωμένη, υπάρχουν διαβρώσεις και ουλές γύρω και εξογκώματα κοντά στη μασχάλη σύμπτωμα που συνδέεται με διευρυμένους λεμφαδένες.
Οι ερευνητές συνέκριναν την εικόνα του μαστού με βάση δεδομένων που συμπεριλαμβάνει διάφορους τραυματισμούς οι οποίοι θα μπορούσαν να αντιστοιχούν σε μια άλλη πάθηση. Έτσι, απέκλεισαν, για παράδειγμα, τη φυματιώδη μαστίτιδα και την επιλόχειο μαστίτιδα, που δεν ταίριαζαν στην εμφάνιση, καθώς και χρόνιες ασθένειες όπως η πλασματοκυτταρική μαστίτιδα, που συνήθως εμφανίζονται σε μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες από αυτή που απεικονίζει ο καλλιτέχνης.

Η απόδοση του καρκίνου του μαστού συγκλονιστική και εντυπωσιακή για τις γνώσεις του καλλιτέχνη. Η θηλή αποδίδεται συρρικνωμένη και παραμορφωμένη, διαβρώσεις και ουλές γύρω και εξογκώματα κοντά στη μασχάλη από    διευρυμένους λεμφαδένες.

Αν κρίνουμε από την μπλε μαντίλα η γυναίκα είναι παντρεμένη και μητέρα κρίνοντας από την εμφάνιση του στήθους της. Όμως ο καρκίνος δεν αναπτύχθηκε λόγω του θηλασμού – πιθανότατα ήταν πρόβλημα γενετικό.
Είναι ενδιαφέρον ότι από έρευνες για τον καρκίνο του μαστού στην Ευρώπη διαπιστώθηκε ότι οι τρεις κύριες μεταλλάξεις του γονιδίου BRCA που σχετίζονται με τη νόσο, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Τοσκάνη (πατρίδα του καλλιτέχνη) πριν από περίπου 1.200 χρόνια και εξαπλώθηκαν από εκεί. Η άποψη ότι ο Μιχαήλ Άγγελος δεν θα μπορούσε να κατανοεί ιδιαίτερα τις παθολογίες του γυναικείου μαστού δεν έγινε αποδεκτή καθώς στα νεανικά του χρόνια παρακολούθησε και βοήθησε σε πολλές αυτοψίες θανάτων. Τις εμπειρίες που απέκτησε στην ανατομία τις μετέφερε στη ζωγραφική και τη γλυπτική. Είναι επίσης γνωστό ότι για τη ζωγραφική της Καπέλα Σιξτίνα δεν χρησιμοποίησε ζωντανά μοντέλα και δεν απεικόνιζε υπαρκτά πρόσωπα.
Αν, λοιπόν, ο Μιχαήλ Άγγελος  δεν είχε υπόψη του κάποια συγκεκριμένη γυναίκα τότε τί μήνυμα θέλησε να μεταφέρει μέσω αυτής της γυναίκας;
Ο κατακλυσμός σύμφωνα με τη βίβλο στάλθηκε προκειμένου να τιμωρήσει τους ανθρώπους για τις αμαρτίες τους.
Στο σύμπλεγμα του «Κατακλυσμού» μπορούμε να αναγνωρίσουμε αλληγορίες από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα όπως λαιμαργία, οκνηρία, θυμός, απληστία αλαζονεία, ζηλοφθονία, λαγνεία. Η γυναίκα με καρκίνο του μαστού ίσως συμβολίζει το θανάσιμο αμάρτημα της λαγνείας.
Πάντως δεν είναι το μοναδικό έργο του Μικελάντζελο που πραγματεύεται τον καρκίνο σε μαστό γυναίκας. Δεκατέσσερα χρόνια αφότου ολοκλήρωσε τις εργασίες στην Καπέλα Σιξτίνα, δημιούργησε το γλυπτό του «Νύχτα» στη σαρκοφάγου του Τζουλιάνο ντε Μεδίκι, Δούκα του Νεμούρ. Η «Νύχτα» απεικονίζεται ως μια ώριμη γυναίκα -με παρόμοιο παραμορφωμένο στήθος, το οποίο οι επιστήμονες αποδίδουν επίσης στον καρκίνο.

Από την Τελευταία Κρίση

Τι έδειξαν οι συγκρίσεις
με άλλες εικόνες του Μιχαήλ Άγγελου

Οι επιστήμονες ερεύνησαν στην Καπέλα Σιξτίνα την «Τελευταία Κρίση» όπως και το γλυπτό «Αυγή» όπου ο Μικελάντζελο ασχολήθηκε με το γυναικείο στήθος. Για την ηλικιωμένη γυναίκα με υγιή στήθη που απεικονίζεται επάνω δεξιά οι μαστοί δείχνουν τις φυσικές επιδράσεις της γήρανσης, χαλαρώνοντας συμμετρικά υπό την έλξη της βαρύτητας. Η συνολική εντύπωση ταιριάζει με τα χαρακτηριστικά του προσώπου της ηλικιωμένης γυναίκας, δημιουργώντας μια συνεπή απεικόνιση των επιπτώσεων του χρόνου στο σώμα.
Η νεαρή γυναίκα που απεικονίζεται στη δεξιά πλευρά έχει στήθος σφιχτό και συμμετρικά τοποθετημένο, με στρογγυλεμένη και νεανική εμφάνιση, που φαίνεται σχεδόν σμιλεμένο. Οι θήλεις έχουν κανονικό μέγεθος και σχήμα, αν και το ένα δείχνει διακριτικά προς τα δεξιά και το άλλο προς τα αριστερά, μια κατάσταση γνωστή ως «πλευροποίηση» ή «ασυμμετρία θηλής». Παρά τη μικρή αυτή παραλλαγή, φαίνονται ισορροπημένα και αρμονικά. Το ίδιο ισχύει και με τις άλλες γυναίκες της «Τελευταίας Κρίσης» όπως και με το γλυπτό «Αυγή».
Το αποτέλεσμα της παρατήρησής  δείχνει ότι ο Μιχαήλ Άγγελος είχε γνώση υγιών μαστών διαφορετικών μεγεθών και μορφολογιών και τους προσάρμοσε στις βιβλικές γυναικείες προσωπικότητες.
Η αναπαραγωγή παθολογικών καταστάσεων του μαστού με συγκεκριμένο συμβολισμό ή θεολογική σημασία παρουσιάστηκε σκόπιμα από τον καλλιτέχνη.

Η Αυγή, στήθη συμμετρικά και υγιή

 Τζόζεφ Ράιτ – Η νόσος που δεν υπήρχε για την ιατρική

Ο Hutan Ashrafian, χειρουργός στο Imperial College του Λονδίνου, αναγνώρισε μια σπάνια δερματική νόσο σε μια από τις φιγούρες που απεικονίζονται στον πίνακα «Πείραμα σε  πουλί στην αντλία αέρα» του Άγγλου ζωγράφου του 18ου αιώνα Τζόζεφ Ράιτ του Ντέρμπυ. Ο πίνακας απεικονίζει έναν επιστήμονα να δείχνει σε ομήγυρη τί συμβαίνει σε ένα πουλί όταν του στερείς το οξυγόνο. Βλέπουμε τον άνδρας που στέκεται στα δεξιά του επιστήμονα να παρουσιάζει εξανθήματα στο πρόσωπο και τα χέρια του.
«Είναι σαφές ότι ο άνδρας έχει ένα δερματικό εξάνθημα που είναι σύμφωνο με την ασθένεια της δερματομυοσίτιδας», ισχυρίζεται ο γιατρός. Η δερματομυοσίτιδα είναι μια φλεγμονώδης νόσος που επηρεάζει τόσο τους μύες όσο και το δέρμα. Τα εξανθήματα στα χέρια του πάσχοντος είναι τα ενδεικτικά σημάδια της ασθένειας γνωστής σήμερα ως Gottron’s Papules. Ο Ράιτ κατέγραψε ζωγραφικά την πάθηση περίπου εκατό χρόνια πριν οι επιστήμονες περιγράψουν και καταχωρήσουν στην ιατρική βιβλιογραφία τη δερματομυοσίτιδα (1891).

Τζόζεφ Ράιτ του Ντέρμπυ «Πείραμα σε πουλί στην αντλία αέρα». Δεξιά η φιγούρα του άνδρα με ανιχνεύτηκε με δερματική νόσο.

Η απεικόνιση της ασθένειας πρέπει να είναι σαφής
και ακριβής στον πίνακα για να αντικατοπτρίζει
την πραγματική ύπαρξη μιας υποκείμενης ασθένειας.

Andrew Wyeth «Ο κόσμος της Χριστίνας», 1948

Η Χριστίνα με τη μυστηριώδη νόσο

Ο παιδονευρολόγος Μάρξ Πέτερσον της Mayo Clinic έκανε επίσης διάγνωση μέσω της ζωγραφικής. Στον πίνακα του Andrew Wyeth του 1948 «Ο κόσμος της Χριστίνας», ο γιατρός εντόπισε την ασθένεια που ευθύνεται για την άβολη θέση της Χριστίνας, γειτονοπούλας του ζωγράφου στην εξοχή του Μέιν.
Η Κριστίν Όλσον έπασχε από μια μυστηριώδη ασθένεια που σταδιακά μείωνε την ικανότητά της να περπατά. Εκείνη την εποχή, οι ντόπιοι πίστευαν ότι έπασχε από πολιομυελίτιδα, όμως η ασθένεια δεν διαγνώστηκε ποτέ στη νεαρή γυναίκα… Η Κριστίν Όλσον γεννήθηκε το 1893, πολλά χρόνια πριν την πρώτη έξαρση της ασθένειας στις ΗΠΑ (1916) και 57 χρόνια πριν από τη μεγάλη επιδημία (1952). Ως τριών ετών, περπατούσε στις εξωτερικές άκρες των ποδιών της, αλλά τα άκρα της εξασθενούσαν σταδιακά, αφήνοντάς την ακίνητη στα 20 της. Μπορεί επίσης να έχασε κάποια αίσθηση στα άκρα – όταν  κάηκε κάπου χωρίς να το καταλάβει. Ο Πάτερσον πιστεύει ότι έπασχε από τη νόσο Charcot-Marie-Tooth, μια κληρονομική πάθηση των περιφερικών νεύρων που ταλαιπωρεί περίπου 2,8 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.

Ο Μαίνανδρος με εμφανή την οζώδη βρογχοκήλη

Η βρογχοκήλη του Μενάνδρου

Η αναπαράσταση της ανθρώπινης μορφής στην κλασική ελληνική γλυπτική βασίστηκε στην εξύψωση του κανόνες ιδανικής ομορφιάς.
Η παραμόρφωση ή η ασθένεια είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Σε αντίθεση, η βρογχοκήλη είναι εμφανής στα ελληνιστικά γλυπτά όπως φαίνεται, για παράδειγμα, σε δύο μαρμάρινα προτομές του Αθηναίος κωμικού ποιητή Μενάνδρου (4ος αιώνας π.Χ) που απεικονίζουν καθαρά χαρακτηριστικά μιας οζώδους βρογχοκήλης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η αναπαράσταση της βρογχοκήλης σε Αιγυπτιακή μούμια της ελληνιστικής περιόδου.
Η βρογχοκήλη είναι η νόσος που συναντάμε συχνότερα από άλλα έργα τέχνης (γλυπτά και ζωγραφική) από τους πρώτους αιώνες της ιστορίας τής τέχνης.

Φαγιούμ από αιγυπτιακή μούμια. Η γυναίκα του 2ου αιώνα μ.Χ έπασχε από βρογχοκήλη

Παρόμοιες έρευνες σε έργα τέχνης είναι μια ενδιαφέρουσα απασχόληση αλλά παράλληλα εξυπηρετούν και πολύ σοβαρούς σκοπούς κυρίως της ιατρικής. Ορισμένες ιατρικές σχολές, ανάμεσά τους το Χάρβαρντ και το Γέιλ,  καθιέρωσαν μαθήματα  για να βοηθήσουν τους γιατρούς να βελτιώσουν την προσοχή τους στη λεπτομέρεια διαγιγνώσκοντας καταστάσεις σε διάσημους πίνακες. Σε έναν κόσμο ακτινογραφιών, μαγνητικής τομογραφίας και άλλων εργαλείων, η διάγνωση του καμβά αναγκάζει τους ερευνητές να δώσουν προσοχή σε αυτό που βρίσκεται ακριβώς μπροστά τους.

Οι γιατροί βλέπουν πράγματα που οι ιστορικοί τέχνης μπορεί να παραβλέψουν επειδή αντιμετωπίζουν ένα έργο τέχνης χωρίς προκαταλήψεις. 

Πηγές
https://www.livescience.com/
https://www.thebreastonline.com/
https://www.sciencedirect.com/
https://ct24.ceskatelevize.cz/
https://www.kp.ru/daily/27652.5/5003217/ https://www.istream.sk/

Last modified: 20/11/2024