Γεωργία Λαλέ: Αν οι άνθρωποι δεν σοκάρονται με την πραγματικότητα,τότε ο καλλιτέχνης έχει την υποχρέωση να τους ταρακουνήσει…

Ελένη Γαλάνη

Μουσειολόγος

Συλλέγοντας φωτογραφίες συλλέγεις τον κόσμο -σύμφωνα με τη Susan Sontag.
Η συγγραφέας και ακτιβίστρια υποστήριξε ότι η φωτογραφία δημιούργησε ένα νέο «οπτικό κώδικα» που σε μεγάλο βαθμό άλλαξε την «ηθική της οπτικής μας αντίληψης». Υπάρχει, όμως, πιθανότητα, ο νέος αυτός τρόπος θέασης του κόσμου να οδηγήσει σε ατονία άλλους τρόπους αντίληψης και ενθύμησης; «Η μνήμη τείνει όλο και περισσότερο να σημαίνει όχι την ανάκληση μιας ιστορίας αλλά την ανάκληση της εικόνας που την περιγράφει», αναφέρει η ίδια στο δοκίμιο «Looking at War: Photography’s View of Devastation and Death»», (The New Yorker, 9/12/2002).
Τον τελευταίο καιρό φωτογραφίες ρεαλιστικές και άλλες που αναπαριστούν με συμβολικό τρόπο την προσφυγική κρίση (κάνοντας, συχνά, χρήση του σωσιβίου/συμβόλου της μετακίνησης των προσφύγων μέσα από τη θάλασσα) κατακλύζουν το διαδίκτυο.
Σε πρόσφατο ταξίδι μου στη Λέσβο και το Βερολίνο είδα προσωπικά, σε πραγματικό χρόνο, τα πορτοκαλί σωσίβια στις παραλίες των «αφίξεων» και μετά τα είδα να «ντύνουν» τις κολόνες του Konzerthaus – στην Gendarmenmarkt. Παράλληλα, σε καθημερινή βάση, όλο αυτό το διάστημα, παρακολούθησα σχετικές εικόνες, άρθρα και αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα, όπως για παράδειγμα τα τουίτς και τις φωτογραφίες του κινέζου ακτιβιστή καλλιτέχνη Ai Weiwei και τα σχόλια που αυτές προκάλεσαν από χρήστες του διαδικτύου.
Αναρωτήθηκα για τη γνησιότητα και την απήχηση τέτοιων δράσεων.
Μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα και τις φωτογραφίες του Γιώργου Ξουραφά για τη δράση #Orangevest «συνάντησα» και την ελληνίδα εικαστικό Γεωργία Λαλέ που τα τελευταία δύο χρόνια ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη -και ήρθα σε επικοινωνία μαζί της.
«Η δράση #OrangeVest είναι ένα σχόλιο για το ταξίδι των Σύρων προσφύγων από την Τουρκία στην Ελλάδα διαμέσω της θάλασσας του Αιγαίου: είναι μια συλλογική περφόρμανς, ένα γλυπτό, και μια διαμαρτυρία ταυτόχρονα. Στόχος μου είναι μέσα από την #OrangeVest να ευαισθητοποιήσω και να ενημερώσω το κοινό για την προσφυγική κρίση»: με αυτά τα λόγια περιγράφει η ίδια τη δράση μέσα από την προσωπική ιστοσελίδα της.

Η #OrangeVest έχει παρουσιαστεί μέχρι στιγμής σε έξι διαφορετικά μέρη στην Αμερική -φωτογραφίες της δράσης αναπαράγονται συνεχώς μέσα από το διαδίκτυο. Περίγραψέ μας την ιδέα, πώς ξεκίνησε και εάν υπάρχει κάποια ιδιαίτερη στιγμή που θυμάσαι περισσότερο έντονα στη μέχρι τώρα πορεία της δράσης.
Η #OrangeVest είναι μια συλλογική περφόρμανς που διαδραματίζεται στο δημόσιο χώρο της Νέας Υόρκη και σκοπό έχει την ευαισθητοποίηση της τοπικής και παγκόσμιας κοινής γνώμης σε σχέση με την προσφυγική κρίση στην Ελλάδα και την Ευρώπη.
Οι συμμετέχοντες είναι ντυμένοι στα μαύρα και φορώντας πορτοκαλί σωσίβια περπατούν στην πόλη. Η δράση δεν έχει στόχο να πιέσει το θεατή να πάρει θέση, άλλα να του θυμίσει τι συμβαίνει στην άλλη άκρη του Ωκεανού και να τον προκαλέσει να ενημερωθεί σχετικά και να λάβει δράση.
Κατάγομαι από προσφυγική οικογένεια και όταν η κρίση άρχισε, το περασμένο καλοκαίρι, ένιωσα ότι ως πολίτης και ως καλλιτέχνης έχω την υποχρέωση και την ευθύνη να δώσω μέσω της τέχνης φωνή σε αυτούς τους ανθρώπους.
Στις πρώτες δράσεις #OrangeVest συμμετείχαν ως επί το πλείστον καλλιτέχνες φίλοι μου (Αμερικάνοι, Άγγλοι, Κορεάτες, Ταϊλανδοί, Κενυάτες και Ισραηλίτες) – η πολυεθνικότητα των συμμετεχόντων αντικατοπτρίζει το γεγονός ότι αυτή η προσφυγική κρίση δεν αφορά μόνο στην Ευρώπη, αλλά είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που πρέπει να αντιμετωπιστεί ως τέτοιο, με τη σωστή συνεργασία της διεθνούς κοινότητας.
Η τελευταία περφόρμανς στο Central Park, έγινε την ίδια ημέρα με τις δράσεις #SafePassage και τις πορείες για τα δικαιώματα των προσφύγων, στης 27 Φεβρουαρίου. Στη δράση μας συμμετείχαν καλλιτέχνες, εθελοντές που μόλις είχαν επιστρέψει από τη Λέσβο και Σύροι πρόσφυγες – η #OrangeVest περφόρμανς ήταν η μοναδική συμμετοχή που εκπροσώπησε τις ΗΠΑ σε αυτή τη διεθνή δράση.
Ένα γεγονός που με συγκλόνισε ιδιαίτερα ήταν όταν σε μία από τις δράσεις μας ένα κορίτσι δέκα χρόνων ρώτησε την μαμά της «γιατί φοράμε σωσίβια» και εκείνη με βάση την περφόρμανς της εξήγησε τι είναι πρόσφυγας -για πρώτη φορά- και πως παιδιά στην ηλικία της αναγκάζονται να αφήσουν τα σπίτια τους και να ταξιδέψουν ρισκάροντας την ζωή τους για να ξεφύγουν από τον πόλεμο και την τρομοκρατία.

Υπήρξε κάποια δύσκολη ή αμήχανη στιγμή;
Κάθε μια από της #OrangeVest δράσεις έχει τις δυσκολίες της για διάφορους λόγους -ένας λόγος είναι οι καιρικές συνθήκες. Δεν ήταν λίγες οι φορές που κατά τη διάρκεια μιας περφόρμανς χρειάστηκε να δουλέψουμε σε θερμοκρασίες κάτω από το μηδέν. Αυτό όμως δεν μας αποθάρρυνε.
Ένα ακόμα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της δράσης, που κάνει τους συμμετέχοντες ιδιαίτερα ευάλωτους κατά τη διάρκειά της, είναι ότι και εμείς, όπως οι πρόσφυγες, «ταξιδεύουμε» μέσα στην πόλη χωρίς χαρτιά. Καθώς λοιπόν δεν ζητάω άδεια από την πολιτεία της Νέα Υόρκης για τις δράσεις μας, είναι πιθανό ανά πάσα στιγμή οι αρχές να ζητήσουν να δουν τα χαρτιά μας και να βρεθούμε σε δύσκολη θέση.
Κατά τη διάρκεια της δράσης έξω από τα κτίρια των Ηνωμένων Εθνών, για παράδειγμα, μας ζήτησαν να φύγουμε γιατί, όπως μας ανέφεραν, είναι παράνομο να γίνονται πορείες, διαμαρτυρίες ή οποιαδήποτε τέτοιου είδους δράσεις στο ίδιο πεζοδρόμιο με τα Ηνωμένα Έθνη. Για την ακρίβεια μας είπαν: «Τα Ενωμένα Έθνη δεν έχουν βάρκες και για αυτό δεν χρειάζονται σωσίβια». Παρ’ όλα αυτά την επόμενη ημέρα οι ίδιοι έκαναν «λάικ» στις φωτογραφίες μας από τη δράση στο τουίτερ.

Οι δράσεις «καλλιτεχνικού ακτιβισμού» κατάγονται από κινήματα όπως ο κονστρουκτιβισμός και ο ντανταïσμός κι από καλλιτεχνικές δράσεις όπως εκείνες του Γ. Μπόις. Στην Ευρώπη καθοριστικό ρόλο έπαιξαν τα κινήματα του ’68, οι καταστασιακοί κοκ. Στην Ελλάδα οι πρακτικές αυτές έφτασαν με σχετική καθυστέρηση. Η σχέση της τέχνης με το πολιτικό, η σχέση δηλαδή ανάμεσα στις καλλιτεχνικές πρακτικές και τη δημόσια σφαίρα εξελίσσεται. Υπάρχουν αλλαγές σε σχέση με το παρελθόν;
Η πολιτική τέχνη δεν ήρθε με καθυστέρηση στην Ελλάδα, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν έφυγε ποτέ – ήταν πάντα εδώ. Ο Καραγκιόζης είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα καλλιτεχνικού ακτιβισμού. Ο καραγκιοζοπαίχτης μέσα από τις εικαστικές μορφές – φιγούρες του, που, με βάση το κείμενο, καυτηρίαζαν τα κοινωνικά προβλήματα της εκάστοτε εποχής είχε την ικανότητα να φέρνει κοντά τους ανθρώπους και να δημιουργεί ευαισθητοποιημένες κοινότητες σε σχέση με τοπικά και πολιτικά θέματα της επικαιρότητας.
Η ανάγκη για έκφραση των ανθρωπιστικών κρίσεων μέσω της τέχνης είναι πάντα η ίδια και πηγάζει μέσα από τη φύση του ανθρώπου – πολίτη για την αναζήτηση της ευθύνης που ο ίδιος φέρει ως μέλος της κοινωνίας. Ο καλλιτέχνης έχει την ικανότητα να μετατρέπει αυτή την προσωπική ευθύνη σε πολιτισμό. Έρχονται στιγμές στην ιστορία της ανθρωπότητας που ο δημιουργός νιώθει πως οφείλει να παράξει εικόνες και μηνύματα μέσα από την σκληρή, ωμή, ακόμα και απάνθρωπη πραγματικότητα.
Η ανάγκη για έκφραση της κοινωνίας ήταν, είναι και θα είναι πάντα η ίδια- αυτό που αλλάζει είναι τα μέσα έκφρασης και επικοινωνίας που έχουν πλέον στα χέρια τους ο καλλιτέχνης και ο πολίτης.
Το ίντερνετ είναι σήμερα ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στα χέρια των καλλιτεχνών και ακτιβιστών. Τους επιτρέπει να ενημερώνονται και να έρχονται σε επαφή με άτομα και ομάδες που μοιράζονται τις ίδιες ανησυχίες σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης. Το ίντερνετ, η ταχύτητα με την όποια η πληροφορία διαδίδεται σήμερα, μηδενίζει τις αποστάσεις. Μέσα από το διαδίκτυο το άτομο νιώθει την ανάγκη να λάβει δράση και να πάρει θέση για γεγονότα που συμβαίνουν πέρα από τα σύνορα της χώρας του – ίσως με τον τρόπο αυτό μπορέσουμε να αντιληφθούμε τελικά την θετική έννοια της παγκοσμιοποίησης, ότι ίσως η Γη γίνει ένα μεγάλο χωριό όπου ο καθένας θα νοιάζεται για τον «συγχωριανό» του.

Πρόσφατα υλοποιήθηκαν και άλλες δράσεις σχετικά με το προσφυγικό ζήτημα στην Αθήνα και σε άλλες περιοχές, από πολύ δημοφιλείς (μεταξύ άλλων) καλλιτέχνες όπως για παράδειγμα οι δράσεις του Ai Weiwei στη Μυτιλήνη και την Ειδομένη. Εκφράστηκαν διφορούμενες απόψεις σε σχέση με τη γνησιότητα και την αποτελεσματικότητα στην πράξη τέτοιου τύπου δράσεων.
Αντιλαμβάνομαι και μοιράζομαι την ανησυχία των ανθρώπων για τον αν και κατά πόσο έργα με πολιτικό σχόλιο όπως το #OrangeVest και οι δράσεις του Ai Weiwei έχουν αποτελεσματική δράση. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να παράγει πολιτισμό ακόμα και αν πηγή έμπνευσης είναι η ωμή πραγματικότητα. Ο καλλιτέχνης οφείλει να αντικατοπτρίζει την κοινωνία μέσα στην οποία ζει και δημιουργεί.
Ο προβληματισμός, λοιπόν, δεν θα πρέπει να επικεντρώνεται στην αποτελεσματικότητα ή όχι του έργου τέχνης. Άλλαξε η Γκερνίκα του Πικάσο το γεγονός ότι η πόλη βομβαρδίστηκε; Σταμάτησε τον πόλεμο; Όχι. Αυτό που έκανε είναι ότι άφησε ένα στίγμα στην ιστορία του κόσμου. Όλοι σήμερα ξέρουμε τι έγινε στην Γκερνίκα, επειδή ξέρουμε το έργο του Πικάσο, επειδή το έργο τέχνης δεν μας αφήνει να ξεχάσουμε, επειδή ο Πικάσο παρήγαγε πολιτισμό μέσα από τα χαλάσματα, το βίαιο θάνατο και την αγωνία του πολέμου.
Στην πραγματικότητα ο κόσμος πρέπει να ανησυχεί και να προβληματίζεται για τους καλλιτέχνες που δεν ασχολούνται με την προσφυγική κρίση, γιατί αυτοί προσποιούνται ότι δεν ξέρουν, ότι ξεχνούν. Πώς γίνεται αλήθεια να ξεχνάς τους ανθρώπους που πνίγονται κάθε μέρα στο Αιγαίο, τα δέκα χιλιάδες παιδιά που αγνοούνται στην Ευρώπη, τους εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες που στέκονται κάτω από τη βροχή και το κρύο περιμένοντας πίσω από κλειστά σύνορα για ένα ασφαλέστερο αύριο;

Υπάρχει διαφορά στον τρόπο που ο κόσμος υποδέχεται τέτοιου τύπου δράσεις στην Ελλάδα σε σχέση με το εξωτερικό;
Η μόνη προσωπική εμπειρία που έχω από την Ελλάδα είναι η θετική ανταπόκριση από τον τύπο και τους χρήστες του ίντερνετ, που υποστηρίζουν την προσπάθεια μου κάνοντάς την ευρέως γνώστη. Πριν από την εγκατάσταση μου στη Νέα Υόρκη, προ δύο ετών, δεν είχα πραγματοποιήσει παρόμοιες δράσεις στο δημόσιο χώρο.
#OrangeVest αντιμετωπίζονται στη Νέα Υόρκη. Για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος αντιδρά σε σχέση με το συγκεκριμένο έργο πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πολλούς παράγοντες: πρώτον η Νέα Υόρκη είναι μια πολυπολιτισμική πόλη με κατοίκους και επισκέπτες από όλα τα μέρη του κόσμου. Όλοι μας εδώ, με εξαίρεση τους απογόνους των Ινδιάνων, έχουμε έρθει από κάπου αλλού. Είμαστε πρόσφυγες και μετανάστες. Αυτό το γεγονός καθιστά τους κατοίκους της πόλης ιδιαίτερα ευαίσθητους σε προσφυγικά θέματα.
Από την άλλη, στη Νέα Υόρκη, η καθημερινότητα «τρέχει» με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Ο χρόνος «κοστίζει», – αυτό σημαίνει πως οι νεοϋορκέζοι δύσκολα θα σταματήσουν για να μας ρωτήσουν τι κάνουμε. Δε σημαίνει, όμως, πως δεν μας βλέπουν. Ο Νεοϋορκέζος είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση πολίτη. Στη Νέα Υόρκη, για παράδειγμα, θεωρείται αγένεια να κοιτάζεις για πολλή ώρα κάποιον που σου φαίνεται παράξενος ή κάνει κάτι που σου κεντρίζει την περιέργεια. Ο Νεοϋορκέζος «βλέπει χωρίς να κοιτά».
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον η #OrangeVest περφόρμανς προσπαθεί να ταρακουνήσει τους ανθρώπους, να τους ξαφνιάσει, να τους θυμίσει ότι αυτή τη στιγμή κάποιος πρόσφυγας πνίγεται στη Μεσόγειο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ρόλος της δράσης δεν είναι να πιέσει το κοινό να αντιδράσει ή να πάρει θέση, είναι να δώσει το «παρών» στην καθημερινή ροή και ρουτίνα της πόλης.

Ειδικά o Ai Weiwei μετά την απόφασή του να ποζάρει για το περιοδικό «India Today» ως Αïλάν Κουρντί (ο μικρός σύρος πρόσφυγας, κουρδικής καταγωγής που έχασε τη ζωή του στις ακτές της Μεσογείου) έγινε στόχος έντονης κριτικής στο τουίτερ και στα κοινωνικά δίκτυα. Η δράση του, εκτός από θετικά σχόλια, προκάλεσε και πολλά αρνητικά σχόλια. Ποιά η γνώμη σου; Υπάρχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που κάνουν τον καλλιτεχνικό ακτιβισμό λιγότερο ή περισσότερο επιδραστικό;
Οι απόψεις γύρω από το συγκεκριμένο έργο του Ai Weiwei είναι διφορούμενες και μεταξύ των καλλιτεχνικών κύκλων της Νέας Υόρκης. Ο Ai Weiwei είναι γνωστός για το ακτιβιστικό του έργο και για τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ώστε να διαδώσει το μήνυμά του. Χρησιμοποιώντας ως μέσα την τέχνη του και το ίντερνετ έχει ως στόχο να τραβήξει τα βλέμματα της διεθνούς κοινότητας στην προσφυγική κρίση.
Θυμάμαι όταν είχε διαρρεύσει στο ιντερνέτ η φωτογραφία με το νεκρό Αïλάν Κούρντι υπήρξαν πολλές αρνητικές αντιδράσεις σε σχέση με τον αν είναι ηθικό να αναπαράγεται η φωτογραφία ενός νεκρού παιδιού. Ο Αïλάν μοιάζει να κοιμάται έτσι όπως το κορμάκι του κείτεται στην παραλία.
Οι στατιστικές σήμερα δείχνουν πως μια οικογένεια πνίγεται κάθε ημέρα στο Αιγαίο. Αυτό όμως είναι δύσκολο να το αντιληφθούμε γιατί δεν βλέπουμε τα πτώματα, γιατί δεν βλέπουμε το αίμα τους που γίνεται ένα με τα μπλε νερά της θάλασσας. Αν οι άνθρωποι δεν σοκάρονται με την πραγματικότητα, τότε ο καλλιτέχνης έχει το δικαίωμα -και την υποχρέωση- να τους ταρακουνήσει μέσω της τέχνης.
Όρια και προϋποθέσεις στην αισθητική του εικαστικού έργου υπάρχουν μόνο σε δικτατορικά καθεστώτα. Πώς μπορούμε να μιλάμε για όρια στην τέχνη όταν η απανθρωπιά δεν έχει όρια; Όπως και οι «γιατροί χωρίς σύνορα», έτσι και ο καλλιτέχνης οφείλει να είναι «καλλιτέχνης χωρίς σύνορα».

Τι προσδοκίες έχεις από την ολοκλήρωση της δράσης #OrangeVest στο μέλλον;
Το μόνο που προσδοκώ και ελπίζω είναι ότι όλο και περισσότερος κόσμος θα αρχίσει να νοιάζεται και να συμπαραστέκεται στους πρόσφυγες. Όλα αυτά τα παιδιά που ταξιδεύουν στις πόλεις της Ευρώπης είναι το μέλλον της ανθρωπότητας και πρέπει να τα προστατέψουμε. Αυτό που συμβαίνει στη Συρία και την Ευρώπη είναι γενοκτονία.

Ποιά είναι τα επόμενα σχέδιά σου;
Στόχος μου είναι να πραγματοποιώ μια #OrangeVest περφόρμανς κάθε μήνα. Ήδη έχω αρχίσει να έρχομαι σε επαφή με ομάδες αμερικανών εθελοντών που έχουν επιστρέψει από την Ελλάδα, την Ευρώπη και την Τουρκία για την πιθανότητα συνεργασίας και δημιουργίας εικαστικών δράσεων στα πλαίσια γενικότερων δράσεων για το προσφυγικό ζήτημα -στην Αμερική.
Παράλληλα ετοιμάζω την πτυχιακή μου εργασία καθώς φέτος πρόκειται να αποφοιτήσω από το Μεταπτυχιακό μου στις εικαστικές τέχνες στο School of Visual Arts.