1 Νοεμβρίου 1755. Ο σεισμός που ένωσε την Ευρώπη

  Στα ερείπια της Λισαβόνας γεννήθηκε η ελπίδα και εξαφανίστηκε η ιερά εξέταση                                                                                                                                                             

Στη γιορτή των Αγίων Πάντων, καθώς οι εκκλησίες ήταν κατάμεστες από πιστούς ένας σεισμός, που κάποιοι υποστηρίζουν ότι ήταν 9 ρίχτερ, κατέστρεψε τη Λισαβόνα και έστειλε στο θάνατο περίπου 100.000 άτομα. Ήταν 1 Νοεμβρίου του 1755 και η Λισαβόνα εσείετο επί 15 λεπτά. Οι ευλαβείς κάτοικοι της πορτογαλικής πρωτεύουσας και ο καθολικός κλήρος πίστεψαν ότι τους τιμωρούσε ο «οργίλος Θεός». Οι βασιλικοί εξομολογητές αποφάνθηκαν ότι η καταστροφή ήταν θέλημα της θείας πρόνοιας όπως της Νινευή και της Ιεριχούς. Ο βασιλιάς Ιωσήφ προσανατολιζόταν στη μεταφορά της πρωτεύουσας σε άλλη περιοχή (στην Κοΐμπρα).

João Glama Ströberle, Έργο για την Παναγία του Άστρου, που απεικονίζει σκηνές του σεισμού της Λισαβόνας

Η εκκλησιαστική εξουσία δεν σεβόταν τίποτε. Ο θρησκευτικός φανατισμός εξωθούσε τους επιζώντες σε προσευχές και μετάνοιες αντί να τους προσανατολίσει στη διάσωση τραυματισμένων και αναζήτηση αγνοουμένων. Ιερείς και Ιησουΐτες ιεροεξεταστές υποχρέωναν τους δυστυχείς κατοίκους της πόλης να σέρνονται γονατιστοί στα ερείπια για να εξιλεωθούν από τις αμαρτίες. Χιλιάδες απελπισμένοι που κατευθύνθηκαν προς τη θάλασσα χάθηκαν από τα τεράστια κύματα του τσουνάμι.

Εικόνες από τη Θάλασσα

Αδιανόητο για σκεπτόμενους ανθρώπους ήταν το κείμενο του ιερωμένου Γκάμπριελ Μαλαγκρίντα: «Μάθε, ω Λισαβόνα, ότι οι καταστροφές των σπιτιών, των παλατιών, των εκκλησιών και των μοναστηριών μας, η αιτία του θανάτου τόσων ανθρώπων και οι φλόγες που κατάπιαν τόσους θησαυρούς, είναι οι απεχθείς αμαρτίες σου και όχι κομήτες, άστρα, ατμοί και αναθυμιάσεις, καθώς και άλλα συναφή φυσικά φαινόμενα».
Δομινικανός καλόγερος έγραφε: «Προτιμάμε να σφάλουμε παρέα με τον Μέγα Βασίλειο και τον Ιερό Αυγουστίνο, παρά να έχουμε δίκιο μαζί με τον Καρτέσιο και τον Νεύτωνα».

«Αλληγορία του σεισμού» (λεπτομέρεια)  αυτοπροσωπογραφίας του João Glama Strobërle

Όμως καθώς ο σεισμός έγινε αισθητός σε ολόκληρη την Ευρώπη υπήρξε ένα πανευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τη βοήθεια προς την Πορτογαλία. Η βοήθεια που έλαβε η χώρα από το εξωτερικό ήταν πρωτοφανής. Ποτέ στο παρελθόν δεν υπήρξε τέτοιο κύμα συμπαράστασης. Ούτε στην πυρκαγιά του Λονδίνου 1666 ούτε στις πλημύρες της Ολλανδίας 1565. Για λόγους εθνικής υπερηφάνειας και ακραίας αίσθησης κρατικής κυριαρχίας, η έννοια της εξωτερικής βοήθειας ήταν μέχρι τότε αδιανόητες. Στα 1755 όμως ο σεισμός της Λισαβόνας πυροδότησε μια συγχορδία συλλογικής, αν όχι οικουμενικής, συμπάθειας. Ήταν η κορυφαία πανευρωπαϊκή ειρηνική κίνηση στην ως τότε πορεία της ηπείρου μας. Δώδεκα χρόνια νωρίτερα Γάλλος κριτικός διαβάζοντας το βιβλίο του Λάιμπνιτς «Θεοδικία» έπλασε την καινούργια λέξη «αισιοδοξία». Και αυτό που γινόταν στην Ευρώπη, με εξαίρεση παρατρεχάμενους των Βερσαλλιών στο Παρίσι, δικαίωνε το νόημα της καινούργιας λέξης.

Το τσουνάμι

Οι πρώτοι Ευρωπαίοι που έφθασαν στη Λισαβόνα βίωσαν τη θλιβερή εικόνα των απελπισμένων που σερνόταν στα ερείπια υπό την εκκλησιαστική καθοδήγηση.
Τα θλιβερά γεγονότα γρήγορα μεταδόθηκαν στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.
Ο Γκαίτε αρκετά χρόνια αργότερα γράφει «Άραγε, ο Θεός, Δημιουργός και Εξουσιαστής Ουρανού και Γης, για τον οποίο η ερμηνεία του πρώτου στίχου του Πιστεύω λέει ότι είναι απέραντα σοφός και φιλεύσπλαχνος, είναι πράγματι αγαθός πατέρας αφού εγκατέλειψε δικαίους και αδίκους σε μια τέτοια καταστροφή;…»

Εκτελέσεις. Τουλάχιστον 34 ληστές απαγχονίστηκαν ως προειδοποίηση ενάντια στις λεηλασίες. Αγχόνες στήθηκαν σε διάφορες πλευρές της πόλης

Ο Βολταίρος θεωρεί ότι τα όσα συνέβησαν στη Λισαβόνα «είναι σκληρό μάθημα φιλοσοφίας της φύσης». Το Δεκέμβριο έγραψε το Poeme sur le desastre de Lisbonne σε 234 υπέροχους Αλεξανδρινούς στίχους.
Ο σεισμός της Λισαβόνας υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα που ανέδειξε και πραγματεύτηκε το κίνημα του Διαφωτισμού καθώς είχε εξαπλωθεί σε όλη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Η συμπεριφορά του ιερατείου που ξεσήκωσε τους διανοούμενους ήταν η καθοριστική σπίθα που έβαλε τέλος στην ιερά εξέταση.
Με το σεισμό της Λισαβόνας εκτός από το Βολταίρο, ασχολήθηκαν ο Κάντ, ο Ρουσό, ο Χιουμ, ενώ ήρθαν στην επικαιρότητα θεωρίες του Ρόμπερτ Χουκ και του μαθηματικού Άλεμπερτ.

Το τσουνάμι από χαρακτικό της εποχής

Όπως γράφει στο βιβλίο του «Ο Μεγάλος Σεισμός»¹ο Nicholas  Shrady «Αν η Λισαβόνα μας πρόσφερε ένα δίδαγμα ως προς τις καταστροφές που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι το ότι ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο της ανταπόκρισης μας σε αυτές και όχι η θεία πρόνοια, η μεταφυσική ή η οργή του ζώντος θεού».
Ένας από τους τυχερούς που επέζησαν του σεισμού ήταν ο Πορτογάλος ζωγράφος João Glama Ströberl που μέσα από το έργο του άφησε σημαντικές εικόνες για όσα συνέβησαν στη Λισαβόνα την 1η Νοεμβρίου 1755. Κορυφαίο του έργο «Ή αλληγορία του σεισμού» (Αρχική εικόνα του άρθρου). Σε κάποιο σημείο του πίνακα απεικονίζεται ο ίδιος ο καλλιτέχνης να στέκεται σε ένα σωρό ερειπίων στην κάτω δεξιά γωνία. Προφανώς σκοπός του ήταν  να δείξει ότι ήταν μάρτυρας και επιζών. Ενδιαφέρον παρουσιάζει μια ομάδα αγγέλων να αιωρούνται πάνω από τα πύρινα ερείπια μιας πλατείας κρατώντας σπαθιά έτοιμα να χτυπήσουν τους αμετανόητους. Μια μοναχική φιγούρα εμφανίζεται επίσης γονατισμένη στους πρόποδες του σταυρού του Χριστού και δεκάδες επιζώντες φαίνονται να αναζητούν παρηγοριά πίσω από έναν ιερέα, κρατώντας τα χέρια του προς τα έξω και προσεύχονται για συγχώρεση.

Η Λισαβόνα πριν από το σεισμό, λιθογραφία της εποχής

*Κάθε ομοιότητα με τη στάση της εκκλησίας στην πανδημία και τον εμβολιασμό, δεν είναι συμπωματική

¹Εκδόσεις Κριτική (2010)

Last modified: 01/11/2021