Καθώς εκατομμύρια αγροτικά χέρια μετατρέπονταν σε εργατικά, πολλοί καλλιτέχνες στρέφονταν στην ύπαιθρο

«Χωρίς σωληνάρια βαφής, δεν θα υπήρχε ιμπρεσιονισμός», είχε πει ο Ρενουάρ. Ήταν η καρδιά της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης όταν στο Λονδίνο ένας Αμερικανός ζωγράφος ο Τζον Γκόφ Ραντ εκμεταλλευόμενος την πληθώρα νέων εργαλείων δημιούργησε με μαλακό κασσίτερο τα σωληνάρια διατήρησης χρωμάτων. Αν και οι ιμπρεσιονιστές άργησαν να «δουν» τη βιομηχανική επανάσταση, ήταν αυτοί που εκμεταλλεύτηκαν με τον καλύτερο τρόπο ένα μικρό (έστω) προϊόν της νέας εποχής.

Philippe Jacques de Loutherbourg – Νυχτερινή άποψη του Coalbrookdale, 1801. Στο βάθος του φαραγγιού οι κλίβανοι Bedlam. Το φως του φεγγαριού συναντά τους καπνούς και τις αναλαμπές από τις φλόγες του εργοστασίου ενώ οι εργάτες βιαστικά μέσα στη νύχτα μεταφέρουν προϊόντα και πρώτες ύλες. Το έργο συνδυάζει το θαύμα της βιομηχανίας, αλλά και τις φλόγες της κόλασης. Αγοράστηκε από το ζωγράφο JMW Turner.

Το 1712 έχουμε το πρώτο σπέρμα της βιομηχανικής επανάστασης με τον ατμοσφαιρικό κινητήρα του Τόμας Νιούκομεν. Ο Τζέημς Βαττ, 64 χρόνια αργότερα (1776), ήταν αυτός που με την ατμομηχανή του προκάλεσε το «Big Bang» της μετάβασης, κινώντας εργοστάσια και πλοία για μακρινά ταξίδια. Η εκκοκκιστική μηχανή του Έλι Ουίτνι (1793) και ο αργαλειός του Έντμουντ Καρτράιτ (1784) έφεραν την έκρηξη στην κλωστοϋφαντουργία και την κατάκτηση των αγορών.
Όμως την κορύφωση της βιομηχανικής παραγωγής «υπογράφουν» οι Μπέντζαμιν Χάντσμαν και o Τζέημς Νίλσον με την τελειοποίηση της παραγωγής χάλυβα ο πρώτος (1740) και την υψικάμινο με τη «θερμική έκρηξη» (Hot Blasta) ο δεύτερος (1828). Οι περισσότερες από τις εφευρέσεις έγιναν στο Ηνωμένο Βασίλειο που απαγόρευε την εξαγωγή της τεχνογνωσίας.

Honoré Daumier. Βαγόνι τρίτης θέσης, 1862–64. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο

Με τη μετάβαση στη βιομηχανία τα εργοστάσια, η πρωτόφαντη αρχιτεκτονική πολλών βιομηχανικών κτιρίων και γραφείων, τα φουγάρα, οι πύργοι, οι γερανοί, τα ατμόπλοια, οι αποβάθρες, τα τρένα και οι σταθμοί τους έγιναν νέες εικόνες του τοπίου. Ήταν η εποχή που η κουλτούρα της αγροτικής κοινωνίας και οικοτεχνίας αφομοιώθηκε στην κουλτούρα της βιομηχανίας και της μεγάλης παραγωγής. Ταυτόχρονα οι άνθρωποι εξοικειώνονταν με νέες καταναλωτικές συνήθειες.
Το 1843, όπως προαναφέραμε, ο ζωγράφος Τζον Γκόφ Ραντ προσφέρει στους συναδέλφους του τα σωληνάρια από κασσίτερο. Μέχρι τότε τα χρώματα αποθηκεύονταν σε ζωικές κύστες, κυρίως από χοίρους. Μια εφεύρεση που έδωσε σε ζωγράφους τη δυνατότητα να μετακινούν εύκολα τα σύνεργα τους και να ζωγραφίζουν στο ύπαιθρο. Συνέβαλε επίσης την παραγωγή και διάθεση σε χαμηλές τιμές έτοιμων αποχρώσεων. Εμβληματική απόχρωση το «βιολετί του μαγνησίου», το οποίο αγαπήσαμε σε καμβάδες του Μονέ.

Gustave Courbet. Αγρότες σπάζουν πέτρες (stonebreakers), 1849. Εμβληματικό έργο κοινωνικού ρεαλισμού. Ο πίνακας καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μαζί με άλλα 154 έργα, όταν το όχημα που μετέφερε τις εικόνες στο κάστρο Königstein, κοντά στη Δρέσδη, βομβαρδίστηκε από τις συμμαχικές δυνάμεις τον Φεβρουάριο του 1945

Έτσι ενώ η Βιομηχανική Επανάσταση προκάλεσε μαζική αστυφιλία μετατρέποντας εκατομμύρια αγροτικά χέρια σε εργατικά, πολλοί καλλιτέχνες αποτραβήχτηκαν μακριά από τις πόλεις. Έγιναν υπαιθριστές, τοπιογράφοι, είδαν τη μετάβαση μέσα από τη ματιά του φυσικού τοπίου.
Η «Σχολή του Hudson River» είναι αφιερωμένη στο μεγαλείο της φύσης. Ο ζωγράφος Τόμας Κόουλ διέσχισε με ατμόπλοιο τον ποταμό Hudson, ζωγραφίζοντας τοπία που συναντούσε. Θεωρείται ο ιδρυτής του κινήματος Hudson River που κατέθεσε «παθιασμένες οπτικές προειδοποιήσεις για το σκληρό οικολογικό κόστος της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης…».

William Wyld – Μάντσεστερ 1852, εποχή που η πόλη χαρακτηριζόταν Cottonopolis

Τα ατμόπλοια βοήθησαν πολλούς ζωγράφους να ανακαλύψουν νέες και μακρινές εικόνες. Είναι αλήθεια ότι οι καλλιτέχνες άργησαν να αγκαλιάσουν τη Βιομηχανική Επανάσταση. Ουσιαστικά αυτό συνέβη μόλις μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο.
Ο Τζόζεφ Ράιτ (προτιμούσε να τον αποκαλούν Joseph Wright του Derby) θεωρείται ο πρώτος επαγγελματίας ζωγράφος που εξέφρασε το πνεύμα της βιομηχανικής επανάστασης. Άλλωστε προστάτες του ήταν ο αγγειοπλάστης Josia Wedgwood, οποίος δημιούργησε το πρώτο εργοστάσιο κεραμικής και ο εφευρέτης σερ Richard Arkwright που ίδρυσε μεγάλες βιομηχανικές μονάδες λαναρίσματος του βαμβακιού.

John McNevin: Λιθογραφία που απεικονίζει την εσωτερική άποψη του Crystal Palace. Αφορά στη μεγάλη βιομηχανική έκθεση που πραγματοποιήθηκε το 1851 στο Λονδίνο. Το Crystal Palace βρισκόταν στο Χάιντ Παρκ και μετά την έκθεση ξαναχτίστηκε στο Sydenham στο νότιο Λονδίνο. Φαίνεται το σιντριβάνι το πιο δημοφιλές σημείο συνάντησης κατά τη διάρκεια της έκθεσης. Το ύψος του κτίσματος επέτρεψε στα δέντρα να μεγαλώσουν μέσα στο κτίριο.

Ο ρομαντισμός προφανώς υπήρξε μια αντίδραση στην εποχή του μετάλλου. Αναδείχτηκε από τα τέλη του 17ου έως τα μέσα του 18ου αιώνα. Η φαντασία, ο ατομικισμός, η ελευθερία, η συναισθηματική ένταση χαρακτηρίζουν το κίνημα. Σπουδαίοι ρομαντικοί καλλιτέχνες οι Φραντσέσκο Γκόγια, Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, Τεοντόρ Ζερικώ, Ευγένιος Ντελακρουά, Ουίλιαμ Τέρνερ (J. M. W. Turner).
Εκτός από το ρομαντισμό, όμως, υπήρξαν και άλλα καλλιτεχνικά κινήματα καθένα από τα οποία ήταν μια αντίδραση στα συναισθήματα της εποχής.
Μια πρώιμη περίοδος υπό την επήρεια της βιομηχανικής επανάστασης ήταν ο νεοκλασικισμός που τοποθετείται από το 1750 έως το 1820. Ήταν η ανακάλυψη της κλασικής ελληνικής και ρωμαϊκής τέχνης. Κύριοι εκφραστές ήταν ο Ζακ-Λουίς Ντέιβιντ, ο Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ενγκρ.

Josef Jünger. Εργάτες σέρνουν καυτό κομμάτι σίδερο, (αναφορά στο γνωστό έργο του Arthur Kampf), 1920. Συλλογή του Μουσείου Grohmann, Μιλγουόκι, Ουισκόνσιν

Ο ρεαλισμός έγινε πολιτιστικό κίνημα, μια αντίδραση στον ιδεαλισμό του Ρομαντισμού. Κυρίως ήταν η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση μετά τη δεκαετία του 1850 που επηρέασε το ρεαλισμό. Απορρίπτει τα ιδανικά της κλασικής τέχνης και το συναισθηματικό δράμα του ρομαντισμού. Ο ρεαλισμός βασίζεται στην άμεση παρατήρηση και αποτύπωση του πραγματικού κόσμου. Εκπρόσωποι του οι Γκουστάβ Κουρμπέ, Ζαν Φρανσουά Μιλλέ, Εντουάρ Μανέ, Ονορέ Ντωμιέ. «Η ζωγραφική τέχνη είναι αναπαράσταση πραγμάτων που είναι ορατά και απτά» έγραφε ο Γκουστάβ Κουρμπέ. Το έργο του «stonebreakers» είναι ειρωνεία και κατακραυγή κατά της εκβιομηχάνισης «Δεν είναι συχνό να συναντά κάποιος τόσο αληθινή την έκφραση της φτώχειας».

John George Brown. Φορτοεκφορτωτές βαμβακιού σε λιμάνι του ποταμού Hudson, Νέα Υόρκη. Το «Longshoreman’s Noon» απεικονίζει Ιρλανδούς και Γερμανούς ναυτεργάτες. Όρθιος αριστερά ο μοναδικός Αφροαμερικανός εργάτης. Ο Brown κατηγορήθηκε για εξιδανίκευση των θεμάτων του και για την προσπάθεια του να «κρύβει» τις προκλήσεις της αστικής τάξης. Θεωρείται ότι το έργο φιλοτεχνήθηκε κατά τη διάρκεια απεργίας των ναυτεργατών.

Όπως και ο Κουρμπέ, ο Μιλλέ ζωγράφισε τους φτωχούς αγρότες και μεροκαματιάρηδες που συναναστρεφόταν στην παρακμάζουσα ύπαιθρο. «Γεννήθηκα χωρικός και θα πεθάνω ως χωρικός», έλεγε. Οι «Gleaners» (Σταχομαζώχτρες), τρεις γυναίκες που ψάχνουν μέσα στα άχυρα για τα τελευταία σπυριά σταριού, είναι ένα έργο που σημάδεψε την πορεία του. Ένα έργο που προκάλεσε σκάνδαλο όταν εκτέθηκε στο Salon το 1857, λόγω της πραγματικής απεικόνισης της φτώχειας που ήταν αποκρουστική για τους αστούς θεατές. Την ίδια αντιμετώπιση είχε και ο πίνακας του Γκουστάβ Κουρμπέ «stonebreakers».

George Inness. «Η κοιλάδα Lackawanna». Ο πίνακας αποτελεί παράδειγμα ενός κρίσιμου φιλοσοφικού διλήμματος που απασχόλησε πολλούς Αμερικανούς στη δεκαετία του 1850. Η μετάβαση στη νέα εποχή απαιτούσε εκτεταμένη καταστροφή της παρθένας φύσης. Αν και το έργο παραγγέλθηκε στον Innes για να αποτελέσει φόρο τιμής στη «μηχανή», με την πάροδο του χρόνου χαρακτηρίστηκε ως μια εικονογραφική υπενθύμιση της εφήμερης φύσης του αμερικανικού ονείρου.

Τα έργα του Μιλλέ απέπνεαν μια νοσταλγία που τον έκανε να ξεχωρίζει από τους άλλους ρεαλιστές. Ο Βαν Γκογκ ήταν μεγάλος θαυμαστής του, μελέτησε το έργο του και πολλά έργα του έχουν αναφορά στο Μιλλέ. Χαρακτηριστικό έργο η «Γυναίκα με τη τσουγκράνα».
Στα τέλη του 19ου αιώνα η Βιομηχανική Επανάσταση επηρεάζει τους καλλιτέχνες μιάς νέας σχολής που αναδύεται: τους Ιμπρεσιονιστές και τους Μετα-Ιμπρεσιονιστές. Ο καλλιτέχνης αυτών των κινημάτων παρατηρεί τη φύση άμεσα. Χρησιμοποιεί και αποτυπώνει τη στιγμιαία μεταβαλλόμενη επίδραση του φωτισμού. Μερικοί από τους πολλούς καλλιτέχνες της περιόδου είναι οι Εντγκάρ Ντεγκά, Κλοντ Μονέ, Μαίρη Στήβενσον Κάσατ, Πολ Σεζάν, Ζωρζ Σερά, Βίνσεντ Βαν Γκογκ, Πολ Γκογκέν.

Frances Flora Bond Palmer: «Wooding Up», Μισισιπής. Μεταφορά Ξυλείας, 1863. Λιθογραφία επιχρωματισμένη σε υφαντό χαρτί. Η καλλιτέχνιδα έχοντας υπόψη ένα μεγάλο ναυτικό δυστύχημα, υπαινίσσεται τους κινδύνους του ταξιδιού με τα ατμοκίνητα ποταμόπλοια. Το φεγγάρι λάμπει σε μια «εμπλοκή» με το κομμένο δένδρο (παγίδα) που έχει παρασυρθεί από το ρεύμα, ενώ οι μεγάλες φλόγες στα φουγάρα και των δύο πλοίων παραπέμπουν στις συχνές εκρήξεις στους λέβητες των πλοίων.

Κάποιοι καλλιτέχνες στην Αγγλία αλλά και στις ΗΠΑ, πλησίασαν την εικόνα της βιομηχανικής επανάστασης πρόσωπο με πρόσωπο, πιο άμεσα θα λέγαμε. Τα ατμόπλοια άλλαξαν δραματικά τις μεταφορές. Η ξυλεία, ο άνθρακας, το βαμβάκι μεταφέρονται γρήγορα, σε μεγαλύτερες ποσότητες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες επιτάχυναν την εξάπλωση των εποίκων ειδικά κατά μήκος των ποταμών Μισισιπή και Οχάιο. Ο Τζον Τζορτζ Μπράουν εγκαθιστά το στούντιο του στον ποταμό Χάντσον και ζωγραφίζει σκηνές από τις μεταφορές και τη διακίνηση εμπορευμάτων.

Joseph Wright of Derby: Σφυριλάτηση σιδήρου, 1772. Ο καλλιτέχνης επιτυγχάνει να αποδώσει τη μηχανική εξέλιξη με ένα ποιητικό, σχεδόν θρησκευτικό τρόπο. Σε ένα μικρό μηχανουργείο του Ντέρμσαϊρ, η σφυρηλάτηση του σιδήρου μοιάζει με γέννηση. Γέννηση υλική, καθώς το λιωμένο σίδερο κάτω από το μηχανικό σφυρί, μετατρέπεται σε ένα νέο αντικείμενο. Η παρουσία της συζύγου του σιδηροργού και των παιδιών τους συνδέει το έργο με την οικογενειακή ευτυχία και ευημερία. Τα δυσμενή αποτελέσματα στην οικογένεια αλλά και την κοινότητα θα φανούν αργότερα. Ο Wright φιλοτέχνησε πέντε πίνακες νυχτερινής εργασίας από το 1771 ως το 1773.

Η χαράκτρια Μαίρη Νίμμο Μοράν που έζησε στη Σκωτία και στις ΗΠΑ αποτυπώνει τη μετάβαση από την αγροτική στην αστική ζωή. Η Φράνσις Φλόρα Μποντ Πάλμερ ζωγραφίζει επηρεασμένη ένα ναυτικό δυστύχημα από ελαττωματικό λέβητα. Ο Τζορτζ Ινές, αυτή η ρομαντική ψυχή, ζωγραφίζει τα εγκαίνια των σιδηροδρόμων.
Οι θιασώτες της βιομηχανικής επανάστασης βλέπουν το έργο του Ινές ως δικαίωση της μετάβασης, άλλοι το ερμηνεύουν ως θρήνο για την επερχόμενη ερήμωση του πράσινου τοπίου. Το βέβαιο είναι ότι το τρένο που ξεπροβάλλει μέσα από το πράσινο, είναι ο απόλυτος συμβολισμός μιας εποχής που αλλάζει.

J.M.W. Turner: Rain, Steam and Speed (1844). Ο σιδηρόδρομος αποτέλεσε το ισχυρό σύμβολο της εκβιομηχάνισης. Ο Τέρνερ ήταν από τους λίγους ζωγράφους της εποχής του που θεωρούσε τη βιομηχανική πρόοδο ως αξιοπρόσεκτο θέμα για την τέχνη. Εδώ απεικονίζει ένα τρένο σε μια καλοκαιρινή καταιγίδα. Ένα έργο με το οποίο ο καλλιτέχνης υποδηλώνει ότι η σύγχρονη τεχνολογία είναι μια πραγματικότητα που αγωνίζεται για να προσφέρει καλύτερες μέρες.

Mary Nimmo Moran: – Εργοστάσια περιβάλλουν ένα μικρό αγρόκτημα με λαχανικά. Αναφέρεται στη μετάβαση από την αγροτική στην αστική ζωή που πραγματοποιήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες τον 19ο αιώνα. Πολλοί καλλιτέχνες των ΗΠΑ επέλεξαν να φύγουν από τις πόλεις, ειδικά από τη Νέα Υόρκη, ζωγραφίζοντας οικεία σ’ αυτούς τοπία ως μια μορφή διαφυγής και ανακούφισης από τα άγχη της σύγχρονης ζωής.

Ford Madox Brown: The Last of England, 1855. Μετανάστες που εγκαταλείπουν την Αγγλία. Εδώ ο καλλιτέχνης αποτυπώνει τις στιγμές που ο συνάδελφός του, γλύπτης Thomas Woolner παίρνει το δρόμο της μετανάστευσης στην Αυστραλία. Ο Woolner ήταν μέλος της επταμελούς ομάδας που ίδρυσε την αδελφότητα των Προ – Ραφαελιτών (1948). Ήταν η χρονιά που αναζήτησαν την τύχη τους σε μακρινές χώρες 369.000 Βρετανοί.