Όταν η Τέχνη μπαίνει μπροστά και αντιστέκεται…

Τέχνη Διαμαρτυρίας/Protest Art – Από τη Φρίντα  Κάλο, τον Πάμπλο  Πικάσο και
τον Petr  Pavlensky  στον Banksy 

Pablo Picasso – Guernica 1937

«There is never such a thing as an apolitical or inert artwork»
Felix Gonzalez-Torres

Παραδοσιακά, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η τέχνη μιμείται τη ζωή. Ο ζωγράφος αναπαριστά στον καμβά αυτό που βλέπει, ο γλύπτης κάνει το ίδιο με χαλκό, πηλό, πέτρα η όποιο άλλο υλικό, ο φωτογράφος ή ένας δημιουργός ταινιών το κάνει ακόμα πιο άμεσα. Αυτή η απλή έννοια είναι γνωστή ως μίμηση.
Υπήρξαν όμως και κάποιοι που αμφισβήτησαν αυτή την άποψη, που για αιώνες αποτελούσε δόγμα.  Υποστήριξαν ότι η τέχνη μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο και στην πραγματικότητα, η ζωή μιμείται ενίοτε την τέχνη.

Ronald Haeberle, Βιετνάμ

Ο Oscar Wilde ήταν αυτός που πρώτος διατύπωσε την πίστη αυτή. Μιλώντας για τις ομίχλες στο Λονδίνο στα τέλη του 19ου αιώνα, έγραψε ότι ο τρόπος που τις αντιλαμβανόμαστε άλλαξε εξαιτίας της τέχνης. «Θαυμάσιες καφέ ομίχλες που έρχονται και σκαρφαλώνουν στους δρόμους μας, θολώνουν το φως από τις λάμπες και μετατρέπουν τα σπίτια σε σκιές». Οι άνθρωποι βλέπουν τις ομίχλες, όχι επειδή υπάρχουν ομίχλες, αλλά επειδή οι ποιητές και οι ζωγράφοι τους έχουν διδάξει τη μυστηριώδη ομορφιά τους. Σύμφωνα με τον Wilde, «οι ομίχλες δεν υπήρχαν μέχρι η τέχνη να τις εφεύρει».
Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, υπήρξαν πολλές περιπτώσεις  όπου η τέχνη είχε τη δύναμη να αλλάζει την κοινωνία, ειδικά όταν χρησιμοποιούνταν νέα μέσα για να εκφράσουν μια ιδέα. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, για παράδειγμα κινηματογραφικές κάμερες κατέγραφαν, για πρώτη φορά, τον «πόλεμο των χαρακωμάτων». Όταν η ταινία προβλήθηκε σε κινηματογράφους στη Βρετανία, το κοινό έτρεχε έξω από τις αίθουσες ουρλιάζοντας. Αυτό οδήγησε την κυβέρνηση να λογοκρίνει τη χρήση αυτού του νέου και πανίσχυρου μέσου. Και στη λογοκρισία της κυβέρνησης και στη χρήση της τέχνης ως μέσον προπαγάνδας, βλέπουμε πόσο σοβαρά αντιμετωπίζει η εξουσία την επιρροή της τέχνης.

Την ισχυρή σχέση μεταξύ τέχνης και πολιτικής εξουσίας, τη συναντάμε σε κάθε ιστορική περίοδο και πολιτισμό. Καθώς οι τέχνες αφουγκράζονται και αντιπαρατίθενται με τα γεγονότα κάθε εποχή μοιραία βρίσκονται στο μάτι του κυκλώνα πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων και ανακατατάξεων. Κι αυτό πηγάζει από τη δύναμη επιρροής της τέχνης.
Όλοι οι δικτάτορες του 20ου αιώνα κατανοούσαν τη δύναμη της τέχνης. Στη Ναζιστική Γερμανία, ο Χίτλερ ίδρυσε το Υπουργείο Προπαγάνδας και Εθνικού Διαφωτισμού. Επικεφαλής ο διαβόητος Goebbels, ο οποίος εξασφάλισε ότι τίποτα δεν θα δημοσιευόταν, παρουσιαζόταν ή θα εκτίθετο χωρίς την έγκρισή του. Η εκστρατεία όλου του ναζιστικού μηχανισμού εναντίον της «Εκφυλισμένης Τέχνης» υπήρξε έμπνευση του Goebbels  (διαβάστε περισσότερα στο άρθρο «Η μεγάλη λεηλασία του Χίτλερ και η δύναμη της Τέχνης»).

Χαρούμενη αγρότισσα στη Σοβιετική Ένωση του Ιωσήφ Στάλιν

Και στη Σταλινική Ρωσία, είχαν επίσης αντιληφθεί νωρίς τη  δύναμη της τέχνης. Πίνακες, αφίσες, τοιχογραφίες, φυλλάδια, πλακάτ, κινηματογραφικά επίκαιρα, κατευθυνόμενα ντοκιμαντέρ  πρόβαλαν χαρούμενους αγρότες, στιβαρούς κι ευτυχισμένους τεχνίτες και εργάτες και εμπνευσμένα πορτρέτα του ίδιου του Στάλιν. Στην πραγματικότητα, ο Στάλιν σε πολλά έργα παρουσιάστηκε ως θεός∙ φαινόμενο που χαρακτηρίστηκε ως «λατρεία στον Στάλιν». Όπως και στη Γερμανία, γιγαντιαία αρχιτεκτονικά έργα εξέφραζαν τη δύναμη του κράτους. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στις μέρες μας στη Βόρεια Κορέα. Ο Μάο Τσετούνγκ στην Κίνα αντέγραψε το σταλινικό playbook και επέβαλε με τη βία μια κατευθυνόμενη και ελεγχόμενη τέχνη με κορυφαίο γεγονός την αιματοβαμμένη «πολιτιστική επανάσταση». Φονταμενταλιστές, όπως οι Ταλιμπάν, καταστρέφουν την τέχνη και απαγορεύουν τη μουσική.
Όπως έγραψε ο Adorno, «όλη η τέχνη είναι ένα αθέμιτο έγκλημα», που σημαίνει ότι η τέχνη από τη φύση της, προκαλεί την εκάστοτε κρατούσα κατάσταση, το status quo. Μπορεί να υποστηριχθεί, λοιπόν, ότι η τέχνη είναι πολιτική υπό την έννοια ότι υπάρχει στο δημόσιο χώρο και ασχολείται με μια ήδη υπάρχουσα ιδεολογία και τον κυρίαρχο λόγο.
Καλλιτέχνες σε κάθε εποχή και τόπο δημιουργούν έργα τα οποία αντανακλούν τα κοινωνικά, πολιτιστικά και πολιτικά ζητήματα  και υιοθετούν την «Τέχνη Διαμαρτυρίας/ Protest Art», ως μέσου που καθιστά το μήνυμα δημόσιο κτήμα.

Peter Saul, Βιετνάμ 1966

Ο Ακτιβισμός, ως έννοια και έκφραση στην τέχνη, επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από το Dada, ένα αντιπολεμικό κίνημα που χρησιμοποίησε σάτιρα, μη ορθολογικό και αντί-ιδεαλιστικό λόγο για να επικρίνει τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την καπιταλιστική του ατζέντα. Έτσι, πολλές περιπτώσεις διαμαρτυρίας στην τέχνη εμφανίζονται από τις αρχές της δεκαετίας του 1900 και συνεχίζουν για δεκαετίες με εμβληματικό έργο τη Guernica του Picasso το 1937. Έργο σύμβολο του πόνου που σκόρπισε ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος, έχει γίνει έργο – σύμβολο και έμπνευση για τα σύγχρονα κινήματα υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Ο πόλεμος συχνά γίνεται κινητήρια δύναμη του καλλιτέχνη. Δεν είναι λίγοι αυτοί που αντιστάθηκαν σθεναρά στις δεκαετίες 1960 – 70 στον πόλεμο του Βιετνάμ μέσα από τα έργα τους, όπως ο Ronald Haeberle ο φωτογράφος του Αμερικανικού Στρατού και ο Peter Saul, ένας από τους πατέρες της Pop Art.

Ronald Haeberle, Βιετνάμ

Αξιομνημόνευτο παράδειγμα η Martha Rosler με τη σειρά κολλάζ, «House Beautiful Bringing the War Home» (Όμορφη Οικία- Φέρνοντας τον Πόλεμο στο Σπίτι). Όπως εξηγούσε η ίδια, αυτός ο «πόλεμος του σαλονιού» την είχε σοκάρει. «Βλέπαμε πλάνα από μάχες, καλύβες που καίγονταν και άλλα, από την τηλεόραση, κάθε απόγευμα την ώρα του φαγητού στο σαλόνι μας. Σκεφτόμουν, πώς γίνεται να τρώμε παρακολουθώντας έναν πόλεμο;»
Τότε, άρχισε να δημιουργεί κολλάζ με εικόνες από σπίτια στα οποία λόγω των ΜΜΕ κυριαρχούσαν εικόνες του πολέμου. «Έτσι, ονόμασα τη σειρά «Όμορφη Οικία», επειδή η κεντρική ιδέα της ήταν η οικογενειακή ζωή, η ασφάλεια, ο χώρος και η αισθητική ορθότητα. Αλλά και «Φέρνοντας τον Πόλεμο Σπίτι» γιατί κυριολεκτικά φέρνω εικόνες του πολέμου σε χώρους που συνδέονται με την οικογενειακή μας ζωή».

Martha Rosler, κολλάζ

Martha Rosler, κολλάζ

Σκοπός των καλλιτεχνών της Protest Art, είναι να προκαλέσει τον κόσμο να αφομοιώσει πολιτικά μηνύματα και να αναλογισθεί τις ευθύνες του. Η τέχνη γίνεται ισχυρή γλώσσα που μιλά για την καταπίεση και ανισότητα όσον αφορά το φύλο, τη φυλή, την τάξη ή την πολιτική αυθαιρεσία.
Η πολιτική αντίσταση στις χώρες του Τρίτου Κόσμου ήταν εμπνευσμένη από την κριτική ενάντια στην αποικιοκρατία και το ρατσισμό του Franz Fanon στο βιβλίο του The Wretched of the Earth (1961). Ο Fanon περιέγραψε την αποικιοκρατία «ως μια εμπειρία που παραμορφώνει την ψυχολογία των μεμονωμένων ατόμων κι αυτό μπορεί να θεραπευτεί μόνο από την πολιτιστική αντίσταση». Επηρεασμένοι από τη θέση αυτή πολλοί καλλιτέχνες μετέφεραν την προσωπική τους αντίσταση στις εικαστικές τέχνες, όπως Chéri Samba, και Faith Ringgold, μεταξύ πολλών άλλων.

Jacob Lawrence

Faith Ringgold

Η εξέγερση του Σοβέτο υπήρξε το ορόσημο των αλλαγών που επιτεύχθηκαν στη Νότια Αφρική. Η τέχνη της αντίστασης εκφράστηκε από το «Μαύρο Κίνημα της Συνειδητοποίησης», που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1960 από τον ακτιβιστή Steve Biko. Μεγάλο μέρος της τέχνης ήταν δημόσιο, με τοιχογραφίες, πανό, αφίσες, μπλούζες και γκράφιτι με πολιτικά μηνύματα που εξέφραζαν τη διχασμένη Νότια Αφρική. Ένας από τους κορυφαίους καλλιτέχνες του κινήματος ο Thamsanga – Thami -Mnyele, δολοφονήθηκε το 1985 από κυβερνητικές δυνάμεις που στήριζαν το απαρτχάιντ. Μία εβδομάδα αργότερα με τεκμήριο το έργο του ο διαβόητος Craig Williamson χαρακτήρισε το νεκρό καλλιτέχνη τρομοκράτη. Παρόλο που ο Williamson χαρακτηρίστηκε διεθνής τρομοκράτης μέχρι και αναμεμειγμένος στη δολοφονία του Ουλφ Πάλμε τα έργα του Thami παραμένουν στις αποθήκες – αρχεία της αστυνομίας.  Άλλοι καλλιτέχνες που δραστηριοποιήθηκαν στο Κίνημα Συνειδητοποίησης ήταν οι  Dikobe Martins και Norman Catherine.

Frida Kahlo, 1940

Αν και ο φεμινισμός ως έννοια και ως κίνημα υπάρχει από τον 17^ο αιώνα, ένα από τα πρώτα φεμινιστικά έργα, κατά την άποψή μου, είναι η αυτοπροσωπογραφία της Frida Kahlo με κομμένα μαλλιά του 1940. Το φιλοτέχνησε μόλις πήρε διαζύγιο από τον Diego Rivera. Στον πίνακα η Kahlo παρουσιάζει τον εαυτό της με πολύ κοντό κούρεμα, και τα μαλλιά της που μόλις έκοψε υπάρχουν σκορπισμένα σε όλο το χώρο. Είναι και καθισμένη άνετη και ήρεμη και φοράει ένα, αρκετά μεγάλο για τα μέτρα της, αντρικό κοστούμι. Μέσα από τέτοιες συναισθηματικά και συμβολικά καταγεγραμμένες λεπτομέρειες, η Kahlo εκφράζει τα συναισθήματά της για τη σχέση της με τον Rivera ενώ ταυτόχρονα διεκδικεί την αίσθηση του εαυτού της ως ανεξάρτητου καλλιτέχνη.
Πιο κοντά στις μέρες μας, ένα από τα ιδρυτικά μέλη του κινήματος φεμινιστικής τέχνης, η Judy Chicago διερεύνησε τη θέση των γυναικών στον πολιτισμό και την ιστορία μέσω μεγάλων ομαδικών εγκαταστάσεων. Έτσι ιδρύθηκε το εργαστήριο φεμινιστικής τέχνης (The Feminist Studio Workshop ), μια από τις πρώτες ανεξάρτητες σχολές τέχνης για γυναίκες. Ο χώρος αποτέλεσε μια σημαντική πρωτοβουλία βοηθώντας καλλιτέχνες να ενστερνισθούν και να εκφράσουν το φεμινιστικό κίνημα. Το εργαστήριο λειτούργησε από το 1973 έως το 1991.

Judy Chicago, The Dinner Party

Η Judy Chicago στο έργο της Dinner Party (1974-78) καλεί πολλές από τις πιο σημαντικές γυναίκες της ιστορίας σε ένα φανταστικό δείπνο για να γιορτάσουν τα επιτεύγματά τους. Κεραμικά πιάτα διακοσμημένα με εικόνες εμπνευσμένες από το γυναικείο σώμα, είναι τοποθετημένα σε κεντημένα τραπεζομάντηλα με μοτίβα από την ιστορία της (γυναικείας) τέχνης. Εν μέρει, η χρήση κεραμικών και κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων αποτελεί μια προσπάθεια να αναζωογονηθεί η σημασία τους ως μέσα καλλιτεχνικής έκφρασης.
Η αυξανόμενη συνειδητοποίηση κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80 ότι η σεξουαλική διαφοροποίηση είναι εν μέρει κοινωνικά κατασκευασμένη, έφερε τις φεμινίστριες καλλιτέχνες σε ευθυγράμμιση με τα κινήματα που αφορούν στις φυλετικές και κοινωνικές διακρίσεις. Πολλά «φεμινιστικά» έργα αποδίδονται και ως έκφραση για ίσα δικαιώματα και σοσιαλιστικά κινήματα – όπου το «προσωπικό είναι πολιτικό».

Jo Spence

Mona Hatoum

Στα έργα της Jo Spence και της Mona Hatoum, η τεκμηρίωση των προσωπικών γεγονότων και των ψυχικών καταστάσεων – που χαρακτηρίζονται συχνά από την αίσθηση της αποξένωσης και της αντίστασης – καταγράφονται με απεριόριστη ειλικρίνεια σε μια μορφή «φωτοθεραπείας» ή εγκαταστάσεων. Στα έργα των Spence και Hatoum δεν υπάρχει «καμία σταθερή διάκριση μεταξύ αυτο-έκφρασης και πολιτικής δήλωσης».
Πέρα από την έκφραση διαφόρων μορφών καταπίεσης, ρατσισμού κάθε είδους, η τέχνη διαμόρφωσε επίσης πολιτιστική και πολιτική απάντηση στην εξάπλωση του AIDS κατά τη δεκαετία του ’80, με καλλιτέχνες όπως ο Keith Haring, και η Niki de Saint Phalle ..

Keith Haring

Μια από τις μορφές Τέχνης που προτιμάνε τα τελευταία χρόνια οι καλλιτέχνες ως Protest Art, είναι τα Performance Acts. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Petr Pavlensky «living pain artist» «καλλιτέχνης ζωντανού πόνου» όπως αναφέρεται, του οποίου η τέχνη συχνά παίρνει μορφή ακραίων ενεργειών ως πολιτική γλώσσα. Έχει ράψει το στόμα του σε πολιτική διαμαρτυρία ενάντια στη φυλάκιση μελών του Pussy Riot, έχει τυλιχθεί γυμνός σε ένα συρματόπλεγμα ως αντίδρασή για μια σειρά νόμων που καταστέλλουν τον πολιτικό ακτιβισμό και εκφοβίζουν τον πληθυσμό, έχει καρφώσει το όσχεό του στην Κόκκινη Πλατεία αναφερόμενος στην απάθεια, την πολιτική αδιαφορία και τη μοιρολατρία της ρωσικής κοινωνίας, ή έχει κόψει το λοβό του αυτιού του, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη χρήση της αναγκαστικής ψυχιατρικής από τη Ρωσία κατά των αντιφρονούντων.

Petr Pavlensky

Petr Pavlensky

Και βέβαια μεγάλη σχέση έχει στις μέρες η Τέχνη Διαμαρτυρίας και με το Graffiti, την Τέχνη του δρόμου, με ποιο σημαντικό και γνωστό – άγνωστο εκπρόσωπο παγκοσμίως τον Banksy.
Ο θρυλικός καλλιτέχνης του δρόμου, δημιουργεί τα πολιτικά αιχμηρά, σατυρικά, έξυπνα και συχνά αστεία έργα του σε όλο τον κόσμο. Ο Bansky έχει ασχοληθεί με ποικίλα πολιτικά και κοινωνικά θέματα, αντιπολεμικά, αντί-καταναλωτικά, αντιφασιστικά, αντιιμπεριαλιστικά, αντι-αυταρχικά ή αναρχικά. Χρησιμοποιώντας την τέχνη ως θανάσιμο πολιτικό όπλο, τα έργα του αλληλοεπιδρούν πάντα με την παγκόσμια πολιτική και τα φλέγοντα ζητήματα του καιρού μας. Ο Banksy συχνά συνδέει τη βία και τον πόλεμο με τη δυτική κοινωνία, τυφλωμένη από τον καταναλωτισμό και την ψυχαγωγία. Ένα από τα πιο γνωστά έργα του περιγράφει τέλεια αυτή την άποψη του.

Banksy – Can not beat the feelin

Ένα έργο με πολύ ισχυρό μήνυμα που μοιάζει δύσκολο στο μέσο πολίτη του δυτικού κόσμου να το κατανοήσει ή να το αποδεχτεί. Στο βιβλίο του Banksy «Wall and Piece», η δημιουργία του «Can not beat the feelin», απεικονίζει τον Mickey Mouse και τον Ronald McDonald (τη Μασκότ των McDonalds) να κρατάνε από το χέρι ένα τρομαγμένο γυμνό κορίτσι.
Άλλοτε εμφανώς όσο ο Βansky και άλλοτε πιο έμμεσα όπως η Mona Hatoum, όλοι οι καλλιτέχνες δημιουργούν έργα που είτε απλά αντικατοπτρίζουν είτε απαντούν στα κοινωνικά, πολιτιστικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής τους. Όσο κι αν κάποιες φορές η τέχνη μοιάζει ξεκάθαρα πολιτική σε όλη την ιστορία των κοινωνικών κινημάτων και των κοινωνικών εξεγέρσεων στέκεται απέναντι στην καταπίεση, τη βία, την αδικία και τις κάθε είδους ανισότητες.

 «But only art and music have the power to bring peace»
— Yoko Ono

Niki de Saint Phalle

Chéri Samba

*Πηγές:
Art and Society – George V. Plekhanov. 1936
How Art Becomes History: Essays on Art, Society, and Culture in Post-New Deal America- Berger, Maurice, 1992
Women, Art, and Society –Whitney Chadwick 2007
ΜοΜΑ www.moma.com
www.theoryofknowledge.netwww.wikipedia.com
https://www.tate.org.uk
www.wikipedia.com

Last modified: 18/02/2019