Ζωγραφικά έργα από καλλιτέχνες που χάθηκαν στα στρατόπεδα, επιζήσαντες και στρατεύσιμους                                                                                                                                                                                                                   

Από το 1945 η λέξη «ολοκαύτωμα» έγινε συνώνυμη με τη δολοφονία εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης από το 1939 ως το 1945. Στην εβραϊκή χρησιμοποιείται η λέξη «shoah» (καταστροφή).
Τα ολοκαύτωμα ήταν η κορύφωση του δράματος που έζησαν οι Εβραίοι για περίπου δύο χιλιάδες χρόνια. Στο μεσαίωνα τους είχαν απομονωμένους σε γκέτο, στην πανδημία πανώλης το 1350 θεωρήθηκαν υπεύθυνοι, ενώ στη Ρωσία μετά τη δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β’ γνώρισαν ανηλεείς διωγμούς.
Με την άνοδο των ναζί στη Γερμανία οι διώξεις εξελίσσονται σε γενοκτονία, καθώς εξτρεμιστές τους κατηγορούν ως υπαίτιους για την ήττα του Α’ Παγκοσμίου πολέμου.
Έξι εκατομμύρια Εβραίοι χάθηκαν στα κρεματόρια, τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, στις φυλακές.
Μετά τον πόλεμο πολλοί καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων κάποιοι που έζησαν τις θηριωδίες των στρατοπέδων, αποτυπώνουν ζωγραφικά το μεγαλύτερο έγκλημα της ιστορίας.

Karl Bodek (1905 – 1942) και Kurt Conrad Löw (1914 – 1980) –  «Μια Άνοιξη» (1941)

Ο Bodek (Εβραίος της Ουκρανίας) και ο Löw (Αυστριακός σοσιαλιστής) συνεργάστηκαν αρκετές φορές, υπογράφοντας από κοινού πολλά από τα έργα τους. Το μικρό σε διαστάσεις έργο «Μια Άνοιξη» έγινε σε συνεργασία των δύο καλλιτεχνών που κρατούνταν στο στρατόπεδο αιχμαλώτων Γκουρς στη νότια Γαλλία. Η πεταλούδα πάνω στο συρματόπλεγμα ανυπομονεί για την ελευθερία της με φόντο τα ισπανικά βουνά που ήταν το όνειρο και ο στόχος των κυνηγημένων Εβραίων και Γάλλων. Το πανέμορφο έργο τους συμβολίζει τη θέληση τους να επιβιώσουν και την ελπίδα τους για το μέλλον. Τελικά ο ένας ακολούθησε την πεταλούδα, ο άλλος όχι.
Ο Kurt Löw κατάφερε να διαφύγει στην Ελβετία, αλλά ο Bordek οδηγήθηκε στο Άουσβιτς και δολοφονήθηκε. (Μουσείο Τέχνης Yad Vashem, Ιερουσαλήμ)

                                                            ∗∗∗

Eric Wilfred Taylor (1909 – 1999) – Απελευθερωμένοι ένα αγόρι και μια γυναίκα από το στρατόπεδο Μπέλσεν, 1945

Ολόσωμα πορτρέτα δυο σκελετωμένων ανθρώπων που μοιραία περιμένουν το θάνατο, αν και το στρατόπεδο έχει απελευθερωθεί και η ελπίδα για τη ζωή ζωντανεύει. Δεν έχουν τη δύναμη να ελπίζουν.
Ο Βρετανός καλλιτέχνης ήταν ένας από τους πρώτους που μπήκαν στο στρατόπεδο Μπέλσεν λίγο μετά την απελευθέρωση. Αυτό το παγωμένο, μουδιασμένο, συναίσθημά ήταν κοινό σε όλους τους επιζώντες. «Ζωγράφισα νεκρούς και δύσκολα έβρισκα ζωντανούς ανθρώπους όταν καταλήφθηκε το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέλσεν, και είδα από πρώτο χέρι όλες τις φρικαλεότητες του πολέμου. Για μένα, οποιαδήποτε προσπάθεια να εξηγήσω με λόγια τη συνολική επιρροή αυτής της εμπειρίας στη δουλειά μου φαίνεται να αποδυναμώνει αυτό που προσπαθώ να πω στη ζωγραφική ή τη γλυπτική μου. Σημαίνει πάρα πολλά», εξομολογήθηκε ο Eric W. Taylor

                                                            ∗∗∗

George Mayer-Marton (1897 – 1960) «Γυναίκες και ογκόλιθοι», 1945

Εβραίος της Ουγγαρίας γεννήθηκε στο Gyor και υπηρέτησε στον Αυστροουγγρικό Στρατό κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετανάστευσε στην Αγγλία το 1938 για να ξεφύγει από την απειλή της ναζιστικής Γερμανίας, αλλά οι γονείς του παρέμειναν στο Gyor. Ο Mayer-Marton έμαθε για το θάνατο των γονιών του μόλις το 1945 και ζωγράφισε το «Women with Boulders» όταν έμαθε ότι είχαν απελαθεί από το γκέτο και είχαν σκοτωθεί. Η ακουαρέλα του δείχνει ένα ζοφερό τοπίο με δύο μοναχικές γυναικείες φιγούρες. Χώρος κατάσπαρτος από βράχους που τοποθετήθηκαν σε εβραϊκούς τάφους για να προστατεύσουν το σώμα που περιμένει την Ανάσταση.

                                                            ∗∗∗

Felix Nussbaum (1904 – 1944), «Ο πρόσφυγας» (1939)

Ο Γερμανοεβραίος  ζωγράφος συνελήφθη στο Βέλγιο το 1940 και στη συνέχεια δραπέτευσε και κρύφτηκε στις Βρυξέλλες με τη σύζυγό του. Ο πίνακας του «Ο Πρόσφυγας» δείχνει την απομόνωση και την απόγνωση του περιπλανώμενου Γερμανοεβραίου: «Πού μπορώ να πάω σε αυτόν τον κόσμο, πού μπορώ να ζήσω, πού μπορώ να εργαστώ και να υπάρχω;». Ο Nussbaum έστειλε τον πίνακα στον πατέρα του στο Άμστερνταμ και μετά τη δολοφονία του πατέρα του στο Άουσβιτς το 1944, πουλήθηκε από ιδιώτες σε δημοπρασία. Ο Felix Nussbaum δολοφονήθηκε τελικά στο Άουσβιτς το 1944 σε ηλικία 39 ετών, μαζί με τη σύζυγό του. ( Yad Vashem, Ιερουσαλήμ)

                                                          ∗∗∗

Mary Kesse (1914 – 1977) «Σημειώσεις από το στρατόπεδο Μπέλσεν», 1945

Η Βρετανίδα καλλιτέχνιδα επισκέφτηκε το Μπέλσεν τον Αύγουστο του 1945, τέσσερις μήνες μετά την απελευθέρωση του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Ήταν μία από τις τέσσερις γυναίκες που κλήθηκαν να συμβάλουν στο οπτικό αρχείο του ολοκαυτώματος. Τα αρχικά κτίρια του στρατοπέδου είχαν εκκενωθεί και καεί για προληπτικούς λόγους υγείας. Οι επιζώντες τρόφιμοι μεταφέρθηκαν στους στρατώνες ενός γειτονικού πρώην στρατοπέδου εκπαίδευσης της Βέρμαχτ. Η Mary Kessell δημιούργησε μια σειρά από επτά σχέδια για το στρατόπεδο Μπέλσεν και έγραψε ένα εκτενές ημερολόγιο για τις εμπειρίες της στη Γερμανία λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση.

                                                          ∗∗∗

Edith Birkin (1927 – 2018), «Το κάρο του θανάτου», Γκέτο του Λοτς (Πολωνία), 1980

Εβραία καλλιτέχνιδα που γεννήθηκε στην Πράγα. Το 1941 στάλθηκε με την οικογένειά της στο γκέτο του Λοτζ στην Πολωνία. Οι γονείς της πέθαναν μέσα σε ένα χρόνο και η Μπίρκιν έμεινε μόνη. Το 1944, στάλθηκε στο Άουσβιτς, όπου επιλέχθηκε για δουλειά και από εκεί σε στρατόπεδο της ανατολικής Γερμανίας. Τον Ιανουάριο του 1945 με μια πορεία θανάτου στάλθηκε στη Βαυαρία, κατέληξε στο Μπέργκεν – Μπέλσεν απ’ όπου απελευθερώθηκε. Στο έργο «Το κάρο του θανάτου» το σκοτάδι που επέβαλλαν οι ναζί υποδηλώνεται με το βαθύ μπλε και μωβ που κατακλύζει το δρόμο. Η απώλεια και ο φόβος γίνονται ένα. Θλιμμένες φιγούρες κοιτούν επίμονα, σιωπηλές και ακίνητες. Όπως έλεγε η επιζήσασα από το ολοκαύτωμα καλλιτέχνιδα τα έργα της δεν εκφράζουν τόσο τη σωματική σκληρότητα και τον πόνο, όσο την αίσθηση της μοναξιάς ή της απομόνωσης. Όταν επέστρεψε στην Πράγμα διαπίστωσε ότι όλοι οι δικοί της είχαν χαθεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

                                                           ∗∗∗

Leslie Cole (1910-1977), «Ένας από του λάκκους θανάτου», Φρουροί των SS που συλλέγουν σορούς, Belsen 1945

Ο Βρετανικής καταγωγής καλλιτέχνης πριν από τον πόλεμο δίδαξε στο Hull College of Art. Ήταν αποφασισμένος να γίνει αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά «κόπηκε» για λόγους υγείας. Τελικά έγινε έμμισθος καλλιτέχνης πολέμου. Ταξίδεψε πολύ, καταγράφοντας τις συνέπειες του πολέμου στη Μάλτα, την Ελλάδα, τη Γερμανία και την Άπω Ανατολή. Το έργο του Κόουλ αφορούσε με συνέπεια τα δεινά των ανθρώπων και σε τρεις ελαιογραφίες μαρτυρεί τις συνθήκες στο Μπέργκεν-Μπέλσεν λίγες ώρες μετά την απελευθέρωση. Σε έναν από τους λάκκους του θανάτου, στο Μπέλσεν, ο Κόουλ δείχνει πρώην φρουρούς των SS να συλλέγουν σορούς από λάκκους θανάτου υπό τη μαρτυρία και φύλαξη των Βρετανών στρατιωτών. Οι πρώην φρουροί απεικονίζονται τόσο ανώνυμα όσο και   οι σοροί.

                                                           ∗∗∗

Roman Halter (1927 – 2012), «Μεταφορά», 1974

Πολωνοεβραίος καλλιτέχνης που επέζησε του ολοκαυτώματος, όταν δραπέτευσε από ένα κάρο ενώ μεταφερόταν στο στρατόπεδο εξόντωσης Chełmno. Η μητέρα του, η αδερφή του και όλοι οι συγγενείς του Roman Halter δολοφονήθηκαν στο Chełmno. Ο πίνακας αποτυπώνει μέσα από δικά του βιώματα και αναμνήσεις μια μητέρα που αγκαλιάζει την κόρη της κατά τη διάρκεια του ταξιδιού θανάτου στο Άουσβιτς.

                                                            ∗∗∗

Ο Leo Haas (1901 – 1983) «Άφιξη», 1942

 Γερμανοεβραίος καλλιτέχνης ο οποίος φυλακίστηκε το 1938 και ένα χρόνο αργότερα μεταφέρθηκε στο διαβόητο πειραματικό στρατόπεδο Nisko. Κατά την παραμονή του στο στρατόπεδο δημιούργησε αναπαραστάσεις γεγονότων όπως αυτή μιας μεταφοράς κρατουμένων. Χρησιμοποίησε το μοτίβο των αρπακτικών πτηνών για να υποδηλώσει τη δυσοίωνη παρουσία του θανάτου. Ζωγράφισε επίσης το γράμμα «V» στην κάτω αριστερή γωνία του πίνακα, σύμβολο της υπόγειας αντίστασης. Μια απίστευτη εικόνα∙ στην ψυχή σου φωλιάζει η ελπίδα της νίκης, ενώ μπροστά σου απεικονίζεται το μοιραίο του θανάτου μέσα από μια οργανωμένη πράξη που οδηγεί σ’ αυτόν. (Yad Vashem)

Last modified: 02/02/2022