Τί είναι πιο σημαντικό σε ένα γυμνό: Η έκφραση των ματιών ή οι πλούσιες καμπύλες;

  
Μια ενδοσκόπηση του γυμνού στην τέχνη, με αφορμή την έκθεση «Η αγάπη είναι ένας
σκύλος από την κόλαση»

 Στο συγκεκριμένο άρθρο δεν μιλάω μόνο για τα έργα που εκτίθενται αυτή τη στιγμή στο Μουσείο Φρυσίρα κάτω από τον τίτλο «Love is a dog from hell» αλλά και για πολλά έργα που έχουμε δει κατά διαστήματα στις αίθουσες του μουσείου με θέμα το γυμνό.

Love is a dog from hell

Στην Αρχαία Ελλάδα η φυσική ομορφιά καθρεφτίζει την ομορφιά του πνεύματος και τα γλυπτά απεικονίζουν ένα ιδεώδες. Στο Μεσαίωνα που η τέχνη γίνεται περισσότερο θρησκευτική, το γυμνό σώμα μετατρέπεται σε σύμβολο της χαμένης αθωότητας και του διωγμού από τον παράδεισο, των παθών του Χριστού και των αγίων που μαρτύρησαν. Στην Αναγέννηση όπου το βλέμμα είναι στραμμένο στον αρχαίο πολιτισμό, το γυμνό επανέρχεται στο προσκήνιο με διάχυτο τον ερωτισμό σε μυθολογικές και άλλες σκηνές όσο οι διάφορες Αφροδίτες δημιουργούν μια περίπλοκη συζήτηση γύρω από το γυναικείο σώμα που άλλοτε επιδεικνύεται χωρίς υπονοούμενα και άλλοτε μοιάζει μυστηριώδες.
Στους αιώνες που ακολουθούν κάθε κίνημα και κάθε καλλιτέχνης προτείνει τη δική του θεώρηση για το γυμνό και ειδικότερα για το γυναικείο σώμα που επιδεικνύεται δημόσια αλλά δύσκολα αποκρυπτογραφείται, μέχρι τον 17ο αιώνα που γίνεται όλο και πιο ρεαλιστικό. Όταν πλέον ο Gustave Courbet ζωγραφίζει το 1886 τον περίφημο πίνακα του «L’ origine du monde» όλα αλλάζουν για το τι σημαίνει ρεαλισμός και γυμνό. Πρόκειται για μια επανάσταση όσον αφορά στο χώρο της εικόνας και στα όριά της που έχει αντίκτυπο ακόμα και στις μέρες μας. Έπειτα, για πολλά χρόνια το γυμνό αποτελεί θέμα πειραματισμού για τους καλλιτέχνες: οι ιμπρεσσιονιστές, για παράδειγμα, το χρησιμοποιούν περισσότερο για να παίξουν με το φως. Στον 20ο αιώνα, με τον κυβισμό ενός Πικάσο ή με την τέχνη ενός Ντυσάμπ, το σώμα αποσυντίθεται. Πόσο, μάλιστα, με την αφαίρεση. Για να φτάσουμε στη σύγχρονη τέχνη όπου το σώμα υμνείται τόσο για την ομορφιά όσο και για την ασχήμια του ενώ, παράλληλα, ακόμα και ο ίδιος ο καλλιτέχνης -γυμνός- μετατρέπεται σε έργο τέχνης.
Το γυμνό στην παραστατική ζωγραφική σίγουρα δεν είναι μόνο σάρκα και ένστικτα. Είναι πάθος, πόθος, ερωτισμός, ρομαντισμός, τρυφερότητα, σκληρότητα, συστολή, ενθουσιασμός, αποπλάνηση, μυστήριο, ελευθερία, θλίψη, χαρά, αμηχανία, φόβος, ντροπή, συναίσθημα. Είναι πολλές φορές η ίδια η γύμνια της ψυχής που, καθαρή και ειλικρινής ή βρώμικη και θλιβερή, βγαίνει στο φως. Το σώμα λειτουργεί ως κέλυφος για την ψυχή.

Αλέξης Βερούκας, Love is a dog from hell I, 2019, oil on canvas, 130 x 100 cm 

Στα έργα που έχουμε δει κατά διαστήματα στο Μουσείο Φρυσίρα το γυμνό σώμα πρωτοστατεί, ειδικά το γυναικείο. Τα ένστικτα και η άγρια γυναικεία φύση που έρχονται σε αντίθεση με τον σύγχρονο πολιτισμό χαρακτηρίζουν τα έργα της Χρύσας Βαλσαμάκη. Ο ρεαλισμός των σωμάτων σοκάρει στα έργα του Αλέξη Βερούκα και γαληνεύει σε αυτά του Παναγιώτη Μπελντέκου. Η σύγχρονη πραγματικότητα εξαφανίζει την ζεστασιά του γυναικείου σώματος στα έργα της Στέλλας Καπεζάνου. Ο αισθησιασμός και η μοναξιά της ανθρώπινης ύπαρξης κρύβεται περίτεχνα στα σώματα του Ανδρέα Μαράτου. Το σώμα γίνεται ανώνυμο στα έργα του Χρίστου Μιχαηλίδη και τρυφερά προκλητικό σε αυτά του Νικήτα Μπαχάρα. Η σάρκα στην Ελένη Μωραϊτη προκαλεί αλλά εμπνέει και σεβασμό όσο εκείνη της Ντανιέλας Σταματιάδη απελευθερώνει. Ενώ τα γυμνά της Ισμήνης Τελιγιορίδου και του Δημήτρη Τζαμουράνη κρύβουν «αστικά» μυστικά.
Υπάρχει όμως και μια πλευρά στα έργα του Μουσείου που σοκάρει τον θεατή. Μιλάω για την υπερβολική λάμψη που εκπέμπουν κάποια έργα, όπως αυτά των Glowacka Viola και Frederic Leglise. Πρόκειται για την ψεύτικη λάμψη που βγάζει το σκοτάδι. Ή αλλιώς, για το αστραφτερό λευκό που μαρτυρά έλλειψη συναισθήματος και ψεύτικη ζωή. Είναι εκείνη η λάμψη που έρχεται σε αντιδιαστολή με το φως (του πνεύματος). Δεν είναι η φυσικότητα ούτε η ψυχρότητα της Guinazu Cristina Ruiz. Δεν είναι η ωμή αλήθεια του Jones Mark ούτε ο αισθησιασμός και ο ρεαλισμός ενός Haack Simone. Είναι η μόδα, η βία, η εκπόρνευση, και η κακή -σεξιστική- μεταχείριση του γυναικείου σώματος. Το σώμα, ως καταναλωτικό προϊόν, εμφανίζεται και στα έργα του Κωνσταντίνου Βαβυλουσάκη δίπλα σε προϊόντα καθημερινής χρήσης.

Brann Renaud – Le sommeil de Zeus

Τα περισσότερα από τα γυμνά του Μουσείου μαρτυρούν την σκληρότητα μιας εποχής που δεν αφήνει πολλά περιθώρια στο συναίσθημα αν και κάποια παλεύουν να φανερώσουν την δική τους αλήθεια. Περισσότερος σεξισμός, λιγότερη χαλαρότητα, περισσότερη ένταση, λιγότερη ντροπή. Είναι μια πραγματικότητα που βιώνουμε σήμερα και φαίνεται ξεκάθαρα πια και στην σύγχρονη προσέγγιση του ανθρώπινου σώματος από τους ζωγράφους που προτιμούν για μέσο τους την παράσταση.
Πρόκειται για την κόλαση που βιώνει ο σημερινός άνθρωπος, μια κόλαση που τον θέλει απομακρυσμένο από τον εαυτό του και από το σώμα του. Love is a dog from hell είναι ο τίτλος της τωρινής έκθεσης. Μια κόλαση που μας καταδικάζει στην ψυχρότητα και στην εκπόρνευση της ανθρώπινης σάρκας. Σκυλί, ίσως γιατί εκπροσωπεί τα βασικά μας ένστικτα.

 Ομορφιά ή ασχήμια;

Ομορφιά ή ασχήμια εκφράζει το σύγχρονο γυμνό;, αναρωτιόμαστε μπροστά στα έργα του μουσείου. Κι αυτό γιατί μπορεί να υπάρξει μια ωραία απεικόνιση του Άσχημου (Ελένη Μωραϊτη) ή, ακόμη, το Άσχημο να είναι απαραίτητο στο Κάλλος (Αλέξης Βερούκας). Άλλες φορές, πάλι, μπορεί όλα να μας οδηγούν να μιλάμε για μια υποκειμενική Ομορφιά (Δημήτρης Ανδρεαδάκης, Ewa Szczekan) και για μια διαφορετική αντίληψη του Ωραίου (Νικήτας Μπαχάρας, Nicholas Charles Williams) ή, ακόμη, και για την Ομορφιά της πρόκλησης ή της κατανάλωσης (Frederic Leglise).

Guinazu Ruiz Cristina

Ένα είναι το σίγουρο: οι καλλιτέχνες αντλούν την έμπνευσή τους από τη «μόδα» της εποχής τους. Από τη μία πλευρά η τέχνη τους δίνει μια άποψη της φυσικής Ομορφιάς, αφού υπάρχουν οι κανόνες της αρμονίας της φόρμας (Παναγιώτης Μπελντέκος, Mark Jones). Από την άλλη πλευρά, όμως, οι εικόνες που μεταφέρουν μπορεί να είναι και ενάντια στην ιδέα που ο κοινός άνθρωπος έχει για την Ομορφιά, αφού ακολουθούν τα ιδεώδη της Ομορφιάς που προτείνει ο κόσμος της εμπορικής κατανάλωσης (Christina Ruiz Guinazu). Όταν ο κόσμος των Μ.Μ.Ε. προτείνει για πρότυπο την γυναίκα-αντικείμενο, τότε η ζωγραφική θα ενσωματώσει αυτήν την εικόνα που είναι βγαλμένη από τον κόσμο του εμπορίου και της βιομηχανίας είτε για να την παρουσιάσει ως έχει και να σοκάρει με την σύγχρονη πρόθεσή της είτε για να την πολεμήσει. Μοναδικό ιδεώδες Ομορφιάς δεν υπάρχει. Υπάρχει αμείλικτος ρεαλισμός και ένα ψυχρό και σεξιστικό αισθητικό πρότυπο που προέρχεται από το χώρο των διαφημίσεων και του εμπορικού πορνό.
Είναι γεγονός ότι η θεματολογία του πορνό εισέβαλε σε κάθε σχεδόν πλευρά της καθημερινής λαϊκής κουλτούρας. Το σεξ ως διασκέδαση, η κυριαρχία και η υποταγή, η εξιδανίκευση των «κακών» κοριτσιών, η απερίφραστη εκδήλωση της σεξουαλικότητας, οι φανταχτερές γόβες-σήμα κατατεθέν των πορνοστάρ μπήκαν στα σπίτια μας υπερβαίνοντας τα όρια της ψυχαγωγίας. Σαν συνέπεια, πέρασαν και στους καμβάδες των καλλιτεχνών, αρχικά σαν σύμβολο της σεξουαλικής απελευθέρωσης (Simone Haack) και, αργότερα, σαν σύμβολο της πορνοποίησης μιας ολόκληρης γενιάς (Κωνσταντίνος Βαβυλουσάκης, Andrea Marinelli,Viola Glowacka).
Όταν περιφέρεσαι στην πόλη και πέφτεις συνεχώς πάνω στο πορνό σε κάθε διαθέσιμο μέσο επικοινωνίας, αυτή η υπερέκθεση στο σεξ δεν μπορεί παρά να περάσει και στους σύγχρονους πίνακες. Εκεί, λοιπόν, μπορεί να φανεί η Ασχήμια των βασικών ιδεών της πορνοβιομηχανίας που θέλει το σεξ να είναι ένα ακόμη αγαθό προς εμπορία σε μια ανοιχτή αγορά (κραυγαλέο και τεχνητό).

Η δύναμη της φύσης

«Εκείνο που επιβάλλει η φύση, το απαγορεύει η κοινωνία», Τολστόι

Καθετί στη φύση περιέχει ολόκληρη τη δύναμή της. Μια δύναμη σοφή και ανίκητη, που δεν μετριέται και που δεν μπορούμε να δαμάσουμε. Η πραγματική μας δύναμη είναι η φύση μας που, ελεύθερη από τα ρούχα που την πνίγουν, αναζητά το παιχνίδι (Simon Pasieka – αρχική εικόνα του άρθρου), βρίσκει ηρεμία μέσα στα δέντρα (Simone Haack), γίνεται ένα με τα φυτά και τα ζώα (Ewa Szczekan) και είναι ικανή να έρθει σε αντίθεση με τον σύγχρονο πολιτισμό (Χρύσα Βαλσαμάκη).
Η φύση αυτή δεν μπορεί να συμβολίζει και την ίδια την τέχνη, την ίδια την δημιουργία;
Ο Μπαλζάκ έλεγε ότι «η τέχνη είναι συγκεντρωμένη φύση» και ο Ντεκάρτ ότι «ο σκοπός της συνίσταται στην αποκρυστάλλωση της φύσης σε σκέψη και της σκέψης σε μορφή».
Όταν η Χρύσα Βαλσαμάκη ζωγραφίζει το έργο Glorious, the stones we became, πέτρες ξεπηδούν από έναν πίνακα που κρατάει στα χέρια της μια γυμνή γυναίκα. Δεν πρόκειται για την απόλυτη εικόνα της φύσης και της δημιουργίας; Όταν η Ewa Szczekan τοποθετεί τα γυμνά της μέσα στην άπειρη φύση, τα γυμνά αυτά δεν συμβολίζουν την ίδια την δημιουργία που είναι σε απόλυτη αρμονία με το σύμπαν;
Η φύση μας κάποιες φορές ξεγελιέται από τις διάφορες παγίδες του πολιτισμού αλλά παραμένει εκεί σταθερή για να μας δείχνει τις πραγματικές αξίες. Γι’ αυτό και η μητέρα με το μωρό στην αγκαλιά της Guinazu Ruiz Christina μπορεί να φοράει κόκκινες ψηλοτάκουνες γόβες – σύμβολο ίσως ενός παρηκμασμένου πολιτισμού – , αλλά η δύναμη της φύσης της μητρότητας που εκπροσωπεί στέκεται μπροστά μας ολόγυμνη φανερώνοντας την απέραντη δύναμή της.

Γυμνή αλήθεια

Το γυμνό δεν μπορεί να προσποιηθεί. Στέκεται στητό, κουλουριασμένο, προκλητικό, σφιγμένο ή χαλαρό και πολλές φορές απελευθερωμένο από τους κανόνες που του επιβάλλονται. Αλλά πάντα αληθινό. Αυτή η ωμή αλήθεια πολλές φορές σοκάρει αλλά πάντα μας κάνει να αναρωτιόμαστε: τί αποκαλύπτει τελικά το γυμνό σώμα;
Η γύμνια είναι μια φυσιολογική κατάσταση που επικρατούσε κατά το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξης του ανθρώπινου είδους. Ακόμα και σήμερα οι γυμνές κοινωνίες εξακολουθούν να υπάρχουν με την μορφή πρωτόγονων φυλών που δεν φορούν ρούχα. Η Ευρώπη όμως, με τους πουριτανικούς νόμους του σύγχρονου πολιτισμού και το δυτικό κώδικα ντυσίματος, έχει κατηγοριοποιήσει τους γυμνούς πολιτισμούς της τροπικής ζώνης ως προσβλητικούς και κατώτερους.
Στη ζωγραφική η γύμνια δεν είναι παρά η απόλυτη αλήθεια μας. Ρεαλισμός, εξπρεσσιονισμός, ποπ αρτ, όλα συντελούν στο να φανερωθεί αυτή η αλήθεια.
Στα γυμνά του Ksiazek Bogumil, για παράδειγμα, φανερώνεται μια «ποπ», λαμπερή διασκέδαση των αστών που, γυμνοί, απολαμβάνουν μια ψεύτικη και επιτηδευμένη χαλάρωση. Σε αντίθεση με τα γυμνά του Simon Pasieka που επιχειρούν να κατακτήσουν την ελευθερία και την χαρά του παιχνιδιού.
Το θέμα είναι πόση γυμνή αλήθεια μπορούμε να αντέξουμε. Είμαστε ικανοί να δούμε τον εαυτό μας γυμνό στον καθρέφτη είτε ευτυχισμένο είτε στην προσπάθειά του για πλήρη απελευθέρωση; Κι αν ναι, μπορούμε στη συνέχεια να κατακτήσουμε την ευτυχία που μπορεί να προσφέρει αυτή η γυμνή αλήθεια;

Μπαχαράς Νικήτας, Emotive, 2018, oil on canvas, 125 x11 0cm

Νικήτας Μπαχάρας: e-motive

Το σώμα δεν παύει να είναι το σπίτι μας. Ο ναός όπου βρίσκει καταφύγιο το μυαλό και η ψυχή μας.
Είναι όμως το γυμνό μια σπουδή στην αρμονία;
Στη σύγχρονη τέχνη το γυμνό μοιάζει κάποιες φορές να μην νοιάζεται τόσο για την αρμονία όσο κυρίως για τα μηνύματα που θέλει να περάσει, όπως ισχύει στην περίπτωση του Νικήτα Μπαχάρα.
To e-motive που ζωγραφίζει είναι μία συσκευή που μετράει τα σήματα του εγκεφάλου του «καταναλωτή». Ο τρόπος είναι τέτοιος ώστε να μπορεί να την μάθει να μετράει αυτά που ο ίδιος θέλει. Αυτήν την συσκευή παρουσιάζει ο Νικήτας Μπαχάρας στο γυμνό του. Με έμπνευσή του μια πορνοφωτογραφία, ο ζωγράφος σκέφτηκε πως το ψέμα αυτό όπως και τα αντίστοιχά του έχουν χιλιάδες θεατές-καταναλωτές που αδυνατούν να διαβάσουν την βία και την δυστυχία της συναισθηματικής νέκρωσης καθώς και την εκδικητικότητα, τον φόβο και την αηδία. Συνειδητοποίησε ότι αυτό το αδιάφορο, επιθετικό και κενό περιεχομένου απόλυτο «μη πρόσωπο» είναι η επιτυχία του συγκεκριμένου προϊόντος, μιας και όλα αυτά τα στοιχεία δίνουν στον καταναλωτή το απόλυτο ελεύθερο να γεμίσει τη φαντασία του με ό,τι θέλει, χωρίς να έχει απέναντί του κάποιο πρόσωπο και την ευθύνη που αυτό συνεπάγεται. Το κλίμα στο οποίο άρχισε να ζωγραφίζει ήταν δυσάρεστο και ενοχικό. Στο πίσω μέρος του μυαλού του υπήρχε αυτό το «μη πρόσωπο», ως πρόσωπο κακόβουλο και ελαφρώς ναρκωμένο που μάλιστα διαθέτει μία πολύ συγκεκριμένη επιθετικότητα. Σαν πραγματικό τόπο δράσης οραματίστηκε ένα υπόγειο και όχι το ροζ κρεβάτι που συνηθίζουν να μας σερβίρουν. Σε αυτόν το χώρο όλοι μπορούμε να καταγραφούμε ως χρήστες και είμαστε συνυπεύθυνοι ως καταναλωτές, μιας και ο χώρος είναι πραγματικός, με πραγματικά πρόσωπα. Με τη θέλησή μας βλέπουμε την εικόνα που θέλουμε, όλοι γνωρίζουμε τι πραγματικά συμβαίνει και είναι και αυτό μέρος του «παιχνιδιού» της απενοχοποίησης. Η κακοποίηση χάνει τους υπεύθυνούς της όσο το μοντέλο παρακολουθείται και παρακολουθεί με τη σειρά του τον θεατή (γι’ αυτό και η κάμερα δίπλα του).

Κοιτάζοντας στα μάτια

Πολλές φορές το γυμνό υπάρχει μόνο και μόνο για να επικεντρωθούμε στην έκφραση του προσώπου. In and out of the Body τιτλοφορεί το έργο της η Teodora Axente για να επικεντρωθούμε ίσως στο πρόσωπο πέρα από το γυμνό ή τον τρόπο ένδυσής του. Ένα πρόσωπο που μοιάζει θλιμμένο και εγκλωβισμένο μέσα στη φορεσιά του. False Eyelashes Girl ονομάζει το γυμνό της η Γεωργία Φάμπρις δίνοντας βάση περισσότερο στο πρόσωπο και ιδιαίτερα στα μάτια του μοντέλου της. Έμφαση στην έκφραση του προσώπου του γυμνού τους δίνουν και οι Viola, Simone, Xiang και Szczekan Ewa, δημιουργώντας περισσότερο πορτρέτα παρά γυμνά.
Αντίθετα, σε πρώτο πλάνο συναντάμε τα γυμνά των Renaud Brann και Ksiazek Bogumil με τον περιβάλλοντα χώρο να παίζει σημαντικό ρόλο στις συνθέσεις τους.
Για να αναρωτηθούμε τελικά τί είναι πιο σημαντικό σε ένα γυμνό: η έκφραση των ματιών ή οι πλούσιες γυναικείες καμπύλες; Όταν ζωγραφίζεται μια γυναίκα που κοιμάται ίσως τα κλειστά της μάτια να μας οδηγούν στο να επικεντρωθούμε στην ηρεμία του σώματός της. Όμως, κοιτάζοντάς την στα μάτια, δεν νιώθουμε πιο εύκολα αυτήν την κατάσταση ηρεμίας της;
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε τα εξής: το γυμνό σίγουρα δεν είναι μόνο σάρκα και ένστικτα. Είναι το κέλυφος της ψυχής. Περιέχει τη σοφή και ανίκητη δύναμη της φύσης. Μετατρέπει τη μορφή σε συναίσθημα και σκέψη. Αποτελεί πολλές φορές το σύμβολο της ίδιας της δημιουργίας. Εκφράζει άλλοτε τη χαρά ή την πληρότητα και άλλοτε τη συναισθηματική νέκρωση. Μπορεί να μετατραπεί σε καταναλωτικό προϊόν ή να θελήσει με την καθαρότητα της φύσης του να αντικρούσει τα αρνητικά στοιχεία του δυτικού πολιτισμού. Ένα είναι το σίγουρο: όταν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα γυμνό ας σταθούμε κι ας το κοιτάξουμε στα μάτια. Η αλήθεια του δεν μπορεί παρά να μας αφήσει άφωνους.

Last modified: 16/12/2019