Στην Ύδρα των εκθέσεων και των αντιθέσεων

Από την αποθέωση του ready made στα αρχέγονα καλλιτεχνικά ερωτήματα

Γράφει ο Δημήτρης Σαραφιανός

O Jeff Koons κατασκεύασε στον εκθεσιακό χώρο των παλαιών σφαγείων του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ έναν pop αρχαϊκό ναό, τα χαρακτηριστικά του οποίου έχουν γίνει, λίγο-πολύ γνωστά. Στην κορυφή ένας ήλιος, ως από ταινία του Terry Gilliam, κινείται (και όμως) αενάως, αδιάφορος για τη μοίρα των ανθρώπων. Στην είσοδο σειρά αναθημάτων με παραπομπές στον Duchamp (οι ζωντανές και «έτοιμες» προς θυσία κατσίκες αποσύρθηκαν, μετά από τις διαμαρτυρίες φιλοζωικών οργανώσεων, θέτοντας για μια ακόμα φορά επί τάπητος τα ζητήματα της λογοκρισίας και των ορίων της τέχνης). Στο εσωτερικό ένας μνημειώδης ready made έγχρωμος Απόλλωνας, εκτυπωμένος σε 3d printer, εμφανίζεται να παίζει μια αρχαϊκή, χωρίς όμως χορδές, κιθάρα. Ο Πύθωνας δεν έχει σκοτωθεί και απειλεί κινούμενος τους επισκέπτες, παρότι έχει τεθεί υπό την επικυριαρχία του Απόλλωνα. Στους τείχους η δυσοίωνη αναπαραγωγή των τοιχογραφιών από το Μποσκορεάλε της Πομπήιας και το τάμα των μπρούτζινων nikes.

Jeff Koons

Σύγχρονη και αρχαιοπρεπής μουσική αναμειγνύεται με θυμίαμα για να ολοκληρωθεί η εμπειρία της θεοποίησης του ready made. Εάν η pop art ως κίνημα ανέδειξε το ready made ως έργο τέχνης και κατ’ αντίστιξη το έργο τέχνης ως καταναλωτικό προϊόν, εδώ η θέωση του ready made, αναδεικνύει κατ’ αντίστιξη την θέωση του εμπορεύματος. Η κατάληξη της διαδρομής στην μεταλλική σφαίρα-καθρέπτη θέτει τον καθένα μπροστά στο αίτημα της εισόδου: γνώθι σεαυτόν– που σε έναν pop ναό παίρνει τη μορφή του ερωτήματος: εσύ πόσο ready made είσαι; Ο διάχυτος ready made ναρκισσισμός αυτοσαρκάζεται με τα ρητά μηδέν άγαν και ύβριν μισείν, αλλά και από την τραχύτητα του τοπίου, που φέρνει το σύνολο του έργου στα ανθρώπινα μέτρα, αναδεικνύοντας εν τέλει την αντίφαση των ίδιων των κατακλυζόμενων από την ready made βαριά τουριστική βιομηχανία «κοσμοπολίτικων» νησιών, που δεν παύουν να διατηρούν τις αρχέγονες ενέργειες τους.
Και ενώ ο Koons ετοιμάζεται να απογειωθεί μαζί με τον Elon Musk στο φεγγάρι αποθεώνοντας τη σύγχρονη καπιταλιστική παραγωγή εν μέσω ενεργειακής κρίσης, μια άλλη έκθεση αναδεικνύει ότι το αρχέγονο είναι ταυτόχρονα μια πιο βαθειά, γειωμένη εκδοχή του σύγχρονου.

H έκθεση primal power, που διοργανώνεται από το Hydra School Project στο χώρο της Σχολής Εμποροπλοιάρχων στην Ύδρα, θέτει τους εικαστικούς που συμμετέχουν, αλλά και τους επισκέπτες της, μπροστά στο ερώτημα: ποιες είναι εκείνες οι αρχέγονες δυνάμεις και καταστάσεις που παράγουν την έμπνευση του καλλιτέχνη; Πώς μπορούν οι δυνάμεις αυτές να γίνουν σήμερα αντιληπτές;

Δημήτρης Αντωνίτσης

Ο Δημήτρης Αντωνίτσης χρησιμοποιώντας την αρχέγονη και αρχετυπική φόρμα του αργαλειού «υφαίνει» πρωτογενή υλικά, όπως μαλλί και προπαντός πουκάμισα φιδιών, παραπέμποντας ευθέως σε εκείνη την πρωταρχική ενέργεια που συμβολίζει το ερπετό κουνταλίνι: την ενέργεια που ενώνει με τον κόσμο, τη θεϊκή θηλυκή σεξουαλικότητα που βρίσκεται ζωντανή στη σπονδυλική στήλη του καθένα και περιμένει να ενεργοποιηθεί, την ενέργεια που μας κάνει να καταλαβαίνουμε ο ένας τον άλλο πέρα από στιβαρούς κώδικες επικοινωνίας, όπως αυτή που νιώθουν οι χορευτές ενός αυτοσχέδιου χορού, οι ερωτευμένοι, όσοι εμπνέονται από τα έργα των άλλων για να φτιάξουν τα δικά τους ή κλαίνε μπροστά σε ένα πίνακα ή μαγεύονται μέσα σε έναν τόπο, την τελλουρική εκείνη θηλυκότητα που σαν τη Μόλλυ στον Οδυσσέα του Joyce απαντά στη ζωή Ναι, Ναι, Θέλω, Ναι. Την ενέργεια δηλαδή που μας διαπερνά ως ηλεκτρικό ρεύμα και υφαίνεται ως έμπνευση σε ένα εικαστικό έργο, επιτρέποντας μας να επικοινωνήσουμε μαζί του ακόμα κι αν δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε τους συμβολικούς του κώδικες.

Τα πλακάκια του Nathan Smith διαπραγματεύονται τον χώρο ως αναγκαίο παράγοντα του εικαστικού έργου εμπλέκοντας σε αυτόν γεωμετρικά χωράφια, διαμορφώνοντας νέους χάρτες, που τοποθετούνται στους χώρους των σχολικών αιθουσών συνδιαλεγόμενοι με τους παραδοσιακούς χάρτες της σχολής, ανοίγοντας νέες γεωμετρίες και νέους χώρους ταξιδιών. Η εμπνευσμένη τοποθέτηση ενός από αυτούς κοντά στο ανοιχτό παράθυρο απ’ όπου αντιφεγγίζει το γαλάζιο της θάλασσας, μας θυμίζει ότι ένα σχολείο, όπως και ένας πίνακας, αποτελεί έναν κλειστό χώρο από τον οποίο λαμβάνουμε μια γνώση, αναγκαία ίσως, ερχόμαστε ίσως σε επαφή ακόμα και με το βάθος των πραγμάτων, αν ο δάσκαλος ή ο καλλιτέχνης είναι εμπνευσμένος, πλην όμως το ταξίδι, η πραγματική γνώση είναι εκεί έξω και σ’ αυτό το χώρο έξω πρέπει να ριχτούμε αν δεν θέλουμε να παραμείνουμε ιδανικοί και ανάξιοι εραστές.

Ζωή Γαϊτανίδου, Abramovic

Με το ζήτημα της αναπαράστασης του μη ορατού και του συμβολισμού καλούμαστε να αναμετρηθούμε μπροστά στις τοτεμικές μάσκες της Ζωής Γαϊτανίδου, αλλά και πρωτίστως μπροστά στο εδώλιο από τη φυλή των Dogon, που από τη θέση του δασκάλου και με τη βοήθεια από κατάλληλα τοποθετημένα σκονάκια, μας μαθαίνει ότι το τοτεμικό σχέδιο αποκαθιστά την διαταραγμένη από τον άνθρωπο αρμονία του κόσμου. Η αρχέγονη προσπάθεια να καταστεί ορατό αυτό που βρίσκεται δίπλα μας, αλλά είναι αόρατο, τα πνεύματα (είτε θεϊκά, είτε των προγόνων) που θα μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε τις αντιξοότητες της ζωής, συμβάλλοντας στη βροχή, στην τροφή, στην αναπαραγωγή, έρχεται να αναμετρηθεί με τη στειρότητα των νατουραλιστικών αναπαραστάσεων, αλλά και να μας φέρει αντιμέτωπους με αυτό το ορατό/αόρατο που βρίσκεται σήμερα δίπλα μας, αλλά «ξεχνάμε»: ότι στη σύγχρονη εποχή αυτό που εμφανίζεται σαν να είναι έξω από μας, μας βοηθά, αλλά και ταυτόχρονα μας καταδυναστεύει, είναι η ίδια μας η εργασία, οι ίδιες μας οι ανάγκες, που μέσα από τον καταμερισμό της εργασίας παίρνουν τη μορφή του εμπορεύματος, το σύγχρονο φετίχ του ορατού/αόρατου, στο οποίο βέβαια ως εμπόρευμα συμμετέχει και το έργο τέχνης.

Τα γλυπτά της Μαρίνας Λεοντή παραπέμπουν ευθέως στη ανόργανη ύλη που λαμβάνει μορφές μέσα από το σμίλεμα του αέρα και του νερού. Πόσοι δεν έχουμε θαυμάσει μέσα σε σπηλιές ή πάνω σε βράχους τον πρωταρχικό γλύπτη, τη φύση, που παράγει συμβολικές μορφές, υπονομεύοντας όλη την θεωρία περί της τέχνης ως αναπαράστασης και αναδεικνύοντας ότι το τυχαίο και η πρόσληψή του από τον θεατή είναι στην πραγματικότητα ο κατ’ εξοχήν αρχέγονος πυρήνας της (καλλιτεχνικής) μορφής

Άκης Μπατζιάνας, Μαρίνα Λεοντή

Τα γλυπτά αυτά συνδιαλέγονται υπέροχα με τον κόσμο της σουρρεαλιστικής ειρωνείας του Άκη Μπατζιάνα. Το φύλο, η ταυτότητα, η παιδικότητα μετατρέπονται σε τοπία μαγικού ρεαλισμού. Η ready made παιδικότητα με την οποία προμηθεύουμε τα παιδιά μας, προσφέροντας ως προσκυνούντες μάγοι άφθονα δώρα, η θεοποίηση της παιδικότητας, την οποία λατρεύουμε για να την σκοτώσουμε ύστερα συνειδητά, πρωτίστως μέσα στις σχολικές αίθουσες, συμβολίζεται υπέροχα με τον εσταυρωμένο Μίκυ που χαμογελά ειρωνικά πάνω σε ένα λόφο από λούτρινα, γολγοθά και χωματερή ταυτόχρονα, που σαρδόνια μας χαμογελούν ξέροντας ότι κάπου εκεί ανάμεσα ευδοκιμεί το Αυτό του Stephen King. Άφες αυτοίς… Όμως σε άλλους πίνακες η θηλυκότητα περιγελά και αντεπιτίθεται στα στρατιωτάκια που προσπαθούν να την σκοτώσουν και θριαμβευτικά κατακτά το σύμβολο του αρχαϊκού ανδρικού κορμού, δίνοντας μια ελπίδα αντίστασης και ου-φυλίας
Ειρωνικά, όσο και αποδομητικά, έρχεται να διαπραγματευθεί το όνειρο της πτήσης το βίντεο του John Bock. Πόσο μπορεί πράγματι σήμερα, ακόμα και αν έχει φτάσει στο φεγγάρι, να «πετάξει» ο άνθρωπος, να ξεδιπλώσει δηλαδή όλες του τις δημιουργικές δυνατότητες, όταν κουβαλά τα βαρίδια της συστημικής λογικής, όταν αντιλαμβάνεται τις ασπιρίνες ως κάτι τόσο πρωτογενές, όπως οι σπόροι και οι καρποί, όταν έχει μεταβληθεί σε homo antibioticus. Το όνειρο του διαστημικού σταθμού γίνεται τότε καταπνικτικό κι ο καλλιτέχνης δημιουργεί αποδεχόμενος την ασφυξία του. Αντίστοιχα αποδομητικό για το όνειρο της ευτυχίας είναι το βίντεο του Harris Patramanis,που χρησιμοποιεί ενεργητικά όλα τα κλισέ της ready made σύγχρονης ευτυχίας (χαρούμενα σκυλάκια που ίπτανται κυνηγώντας μπαλόνια).
Το κατ’ εξοχήν σύμβολο της εξουσίας (ιδίως μέσα σε ένα σχολείο), η καρέκλα του καθηγητή, διαβρώνεται από τον Frank Tjepkema. ‘Η μήπως είναι η καρέκλα που εφορμά για να ξαναχτιστεί γύρω από έναν –διαβρωμένο πάντως- μεταλλικό σκελετό. Ο τρόπος που το προσλαμβάνουμε, αλλά και το πραγματικό ενδεχόμενο, παραμένουν ούτως ή άλλως ανοικτά.

Laercio Redondo

Τα αέρινα γλυπτά του Laercio Redondo, που παραπέμπουν στις εμβληματικές μορφές της Μαρία Κάλας και της Diamanda Galas, διαπραγματεύονται και αναδεικνύουν τη μουσική και τη μνήμη ως θεμελιώδη στοιχεία του εικαστικού έργου, ενώ το εμβληματικό βίντεο της performans της Marina Abramovic και του Ulay κλείνει συμβολικά την έκθεση απαντώντας στο βασικό ερώτημα, «ποιος είναι ο σκοπός του καλλιτέχνη και του έργου του»: να μπει εμπόδιο στην καθημερινότητα του θεατή, να τον ξεβολέψει, να τον κάνει να αναρωτηθεί πώς και με ποιον τρόπο θα ξεπεράσει και τον καλλιτέχνη και τις ίδιες του τις προκαταλήψεις, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα με την απλότητα του ότι ο κάθε ένας από μας μπορεί να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα και να γίνει καλλιτέχνης ο ίδιος. Το έργο αυτό, ως συνεργασία δυο καλλιτεχνών, αλλά και το εδώλιο των Dogon, παραπέμπουν επίσης στο αρχέγονο στοιχείο και αίτημα που είναι απόν-παρόν από την έκθεση, από κάθε συλλογική έκθεση, αλλά και από την αντίληψη που έχουμε για τη σύγχρονη τέχνη: τη συλλογικότητα στην παραγωγή του έργου, είτε με τη μορφή της συνειδητής συνδημιουργίας, είτε με τη μορφή της μεταδιδόμενης παράδοσης, που ξεπερνά την εξατομίκευση/αυτισμό του καλλιτέχνη και το έργο τέχνης/εμπόρευμα και ανοίγει διαπλατα, σαν έμφυλη ορχιδέα, την καλλιτεχνική δημιουργία στον κόσμο και τον κόσμο στην καλλιτεχνική δημιουργία.

Δημήτρης Σαραφιανός
Λόφος art project

∗ Το Λόφος art project είναι μια νέα πρωτοβουλία που αποσκοπεί στην ανάδειξη των έργων του Πάνου Σαραφιανού και της Μαίρης Χατζηνικολή, και στη διαμόρφωση ενός χώρου εκθέσεων και εκδηλώσεων όπου θα συναντιέται η ζωή με την τέχνη.

∗Αρχική εικόνα Jeff Koons