Πώς ο Κυβισμός αναζωογόνησε την «κουρασμένη» δυτική τέχνη

Ευανθία Τζιμούρτα

Διεθνή - Ελεύθερα Θέματα

Γεννήθηκε στη Γαλλία, μετανάστευσε σε όλη την Ευρώπη και ενσωματώθηκε στην καλλιτεχνική συνείδηση αρκετών χωρών

Ο κυβισμός είναι το πρωτοποριακό καλλιτεχνικό κίνημα των αρχών του 20ού αιώνα, που έφερε επανάσταση στην ευρωπαϊκή ζωγραφική και γλυπτική, και ενέπνευσε παράλληλα κινήματα στη μουσική, τη λογοτεχνία και την αρχιτεκτονική. Θεωρείται η πιο ισχυρή μορφή τέχνης του 20ου αιώνα.
Ήταν η πρώτη μορφή αφηρημένης τέχνης που εξελίχθηκε ως απάντηση σε έναν κόσμο που άλλαζε με πρωτοφανή ταχύτητα. Ο κυβισμός ήταν μια προσπάθεια καλλιτεχνών να αναζωογονήσουν τις κουρασμένες παραδόσεις της δυτικής τέχνης οι οποίες ήταν φανερό ότι είχαν ολοκληρώσει την πορεία τους. Οι Κυβιστές αμφισβήτησαν τις συμβατικές μορφές αναπαράστασης, όπως την προοπτική, που είχε γίνει «κανόνας» από την ιταλική αναγέννηση και έπειτα. Σκοπός τους ήταν να αναπτύξουν ένα νέο τρόπο που να αντικατοπτρίζει την εποχή τους.

Georges Braque – Viaduct at L Estaque, 1908. Το L’Estaque, ένα μικρό λιμάνι δυτικά του Aix-en-Provence. Στο έργο απεικονίζεται ένα αγροικίες. Είναι η εποχή που ο Braque εγκαταλείπει τα χρώμα του φωβισμού και επικεντρώνεται σε όσα απασχολούσαν τον Σεζάν. Οι μορφές των κτιρίων είναι εντελώς απλοποιημένες και η ψευδαίσθηση του βάθους αγνοείται σχεδόν. Τα δέντρα αψηφούν την αληθινή προοπτική και συνυπάρχουν ακόμη και το πιο μακρινό σπίτι. Ο καμβάς δεν είναι παράθυρο, αλλά απλά μια επίπεδη επιφάνεια μπροστά μας. Πράγματι, ένα δέντρο είναι τόσο τεχνητό που στην πραγματικότητα είναι μέρος της οδογέφυρα.

Στις τέσσερις δεκαετίες από το 1870 έως το 1910, η δυτική κοινωνία γνώρισε μεγαλύτερη τεχνολογική πρόοδο από ό, τι στους τέσσερις προηγούμενους αιώνες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, εφευρέσεις όπως η φωτογραφία, o κινηματογράφος, η ηχογράφηση, το τηλέφωνο, το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο προκάλεσαν την έναρξη μιας νέας εποχής. Το πρόβλημα για τους καλλιτέχνες ήταν να αντικατοπτρίζουν τη νεωτερικότητα της εποχής χρησιμοποιώντας τις κουρασμένες και πιστές παραδόσεις που εξυπηρέτησαν την τέχνη τους τελευταίους τέσσερις αιώνες. Η φωτογραφία είχε αρχίσει να αντικαθιστά τη ζωγραφική ως το εργαλείο για την τεκμηρίωση της ηλικίας και για τους καλλιτέχνες να εικονογραφήσουν αυτοκίνητα, αεροπλάνα και εικόνες των νέων τεχνολογιών δεν ήταν ακριβώς πρόκληση.

Pablo Picasso – Εργοστάσιο, Horta de Ebbo, 1909. Τα τοπία του Πικάσο που παράγονται στην Ισπανία το 1909 υπήρξαν κρίσιμα για την ανάπτυξη του πρώιμου κυβιστικού στυλ, όπου τα θέματα αποδίδονται από πολλαπλές οπτικές γωνίες χρησιμοποιώντας πολύμορφες μορφές και απλοποιημένα γεωμετρικά σχήματα. Στο The Reservoir, Horta de Ebro η χωροταξική ασάφεια του κυβισμού είναι εμφανής: η απότομη πλαγιά του λόφου υποδηλώνει ένα βλέμμα προς τα πάνω, ενώ το καμπύλο σχήμα στο κάτω μέρος – μια δεξαμενή – αποκαλύπτει μια προς τα κάτω θέα σε μια αντανάκλαση στο νερό. Η καμινάδα που εμφανίζεται στο παρασκήνιο δεν υπάρχει στην Horta. Στην πραγματικότητα είναι μια καμινάδα σε ένα εργαστήριο καύσης ελαιόλαδου, που βρίσκεται μακριά από το χωριό. Το ίδιο και φοινικόδεντρα∙ δεν υπήρχαν τέτοια δένδρα μέσα ή κοντά στο χωριό. Ο Πικάσο εισήγαγε ελεύθερα αυτά τα στοιχεία για να εξυπηρετήσει τη σύνθεση της εργασίας.

Οι καλλιτέχνες χρειάζονται μια πιο ριζοσπαστική προσέγγιση – έναν «νέο τρόπο θέασης» που επέκτεινε τις δυνατότητες της τέχνης με τον ίδιο τρόπο που η τεχνολογία επεκτείνει τα όρια της επικοινωνίας και των ταξιδιών. Αυτός ο νέος τρόπος θέασης ήταν ο κυβισμός – το πρώτο αφηρημένο στυλ της σύγχρονης τέχνης. Ο Picasso και ο Braque ανέπτυξαν τις ιδέες τους για τον κυβισμό γύρω στο 1907 στο Παρίσι και το σημείο εκκίνησης τους ήταν το κοινό τους ενδιαφέρον για την ύστερη φάση της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Paul Cézanne.
Ο Paul Cézanne δεν ενδιαφέρθηκε πρωτίστως να δημιουργήσει μια ψευδαίσθηση βάθους στον πίνακα του και κατά συνέπεια εγκατέλειψε την παράδοση προοπτικής σχεδίασης. Η προοπτική, που είχε χρησιμοποιηθεί από την Πρώιμη Αναγέννηση, ήταν ένας γεωμετρικός τύπος που λύνει το πρόβλημα του πώς να σχεδιάζουμε τρισδιάστατα αντικείμενα σε μια δισδιάστατη επιφάνεια. Ο Cézanne θεώρησε ότι ο ψευδαίσθηση της προοπτικής αρνείται το γεγονός ότι ένας πίνακας είναι ένα επίπεδο δισδιάστατο αντικείμενο.

Pablo Picasso Αριστερά, Κεφάλι Γυναίκας, 1907. Δεξιά Μάσκα από τη Δυτική Αφρική

Του άρεσε η ιδέα να ισοπεδώσει το χώρο στους πίνακές του για να δώσει περισσότερη έμφαση στην επιφάνειά του – να τονίσει τη διαφορά μεταξύ ενός πίνακα και της πραγματικότητας. Είδε τη ζωγραφική σε πιο αφηρημένους όρους όπως την κατασκευή και διάταξη του χρώματος σε μια δισδιάστατη επιφάνεια. Ήταν αυτή η επίπεδη αφηρημένη προσέγγιση που απευθυνόταν στους κυβιστές και στα πρώιμα έργα τους, όπως το εργοστάσιο του Πικάσο στην Horta de Ebbo (1909) και το «Viaduct at L‘Estaque» (1908) του Braque.
Οι κυβιστές είδαν τους περιορισμούς της προοπτικής ως εμπόδιο στην πρόοδο. Το γεγονός ότι σε μια εικόνα η προοπτική μπορεί να λειτουργήσει μόνο από μια οπτική, περιόριζε τις επιλογές τους. Καθώς η εικόνα ήταν σχεδιασμένη σε μια σταθερή θέση, παγωμένη σαν ένα στιγμιότυπο, οι Κυβιστές «αναζήτησαν» εικόνες που πήγαιναν πέρα από την άκαμπτη γεωμετρία της προοπτικής.

Juan Gris, Πρωινό 1914. Κολάζ από χαρτί που παρουσιάζει ένα τραπέζι πρωινού σε μια κατακόρυφη σύνθεση. Ο Gris χρησιμοποίησε δύο τύπους μηχανικά τυπωμένων χαρτιών σε απομίμηση ξύλου για να αποδώσει την επιφάνεια και τα πόδια του τραπεζιού, ενώ η το τιρκουάζ χαρτί ως ταπετσαρία, υποδηλώνει τον τοίχο του φόντου. Απεικόνισε αντικείμενα που φαίνονται από διαφορετικές γωνίες, όπως κύπελλα, πιατάκια, ένα αυγό, ένα κουτάλι και μια καφετιέρα. Τα στοιχεία αυτά εμφανίζουν μια τρισδιάστατη διατομή που βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την επίπεδη επιφάνεια των χαρτιών. Σε ένα απόκομμα εφημερίδας εμφανίζεται η υπογραφή του καλλιτέχνη: GRIS

Ήθελαν να εισαγάγουν την ιδέα της «σχετικότητας» – πώς ο καλλιτέχνης αντιλαμβάνεται και επιλέγει στοιχεία από το θέμα, εστιάζοντας τόσο τις παρατηρήσεις όσο και τις μνήμες σε μία συγκεντρωμένη εικόνα. Για να γίνει αυτό, οι Κυβιστές εξέτασαν τη λειτουργία της όρασης, τον τρόπο που βλέπουμε.
Όταν κοιτάζετε ένα αντικείμενο, το μάτι το σαρώνει, σταματώντας σε μια συγκεκριμένη λεπτομέρεια πριν προχωρήσει στο επόμενο σημείο ενδιαφέροντος και ούτω καθεξής. Μπορείτε επίσης να αλλάξετε την οπτική σας σε σχέση με το αντικείμενο και να το δείτε από ψηλά, από κάτω ή από το πλάι. Ως εκ τούτου, οι Κυβιστές πρότειναν ότι η όρασή σας για ένα αντικείμενο είναι το άθροισμα πολλών διαφορετικών οπτικών και η μνήμη σας για ένα αντικείμενο δεν κατασκευάζεται από τη μια γωνία, αλλά από πολλές γωνίες που επιλέγονται από την όραση και την κίνηση. Η κυβιστική ζωγραφική, παραδόξως αφηρημένη σε μορφή, ήταν μια προσπάθεια για έναν πιο ρεαλιστικό τρόπο θέασης.

Georges Braque – Βιολί και Κανάτα, 1910. Το έργο αποδεικνύει την αυστηρότητα που υπέβαλε ο Braque στον καθημερινό του κόσμο και την πνευματική προσπάθεια που επικεντρώθηκε στην κατάρρευση της εξωτερικής εμφάνισης των μορφών σε μια προσπάθεια να διεισδύσουν στην ουσία τους. Ενώ χρησιμοποιούσε σιωπηλά ακόμη και λασπώδη χρώματα, ο καμβάς αυτός καταδεικνύει, μέσω της χρήσης διάσπαρτων πινέλων και κατακερματισμένων μορφών, έναν πνευματικό δυναμισμό που οδηγεί σε μια μυστηριώδη ζώνη.

Ένα τυπικό κυβιστικό έργο, απεικονίζει πραγματικούς ανθρώπους, τόπους ή αντικείμενα, αλλά όχι από μια σταθερή οπτική γωνία. Αντ’ αυτού θα σας δείξει πολλά μέρη του θέματος σε μια στιγμή, όπως φαίνονται από διαφορετικές γωνίες ανακατασκευασμένες σε μια σύνθεση μορφών και χρωμάτων. Η όλη ιδέα του χώρου αναδιαμορφώνεται: το μέτωπο, η πλάτη και οι πλευρές του θέματος αποτελούν εναλλάξιμα στοιχεία στο σχεδιασμό του έργου.
Στην κυβιστική τέχνη, τα αντικείμενα αναλύονται, διασπώνται και επανασυναρμολογούνται σε μια αφηρημένη μορφή. Αντί να βλέπουμε αντικείμενα από μια οπτική γωνία, ο καλλιτέχνης απεικονίζει το θέμα από πολλές οπτικές και παρουσιάζεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. «Οι σκληροπυρηνικοί κανόνες της προοπτικής ήταν ένα φρικτό λάθος που χρειάστηκε τέσσερις αιώνες για να αποκατασταθεί», σημείωσε το 1957 ο Braque. «Η πραγματικότητα αποκαλύπτεται μόνο όταν φωτίζεται από μια ακτίνα ποίησης», έλεγε.
Ο Pablo Picasso και ο Georges Braque συνέλαβαν την ιδέα και ανέπτυξαν τον κυβισμό, αλλά και άλλοι καλλιτέχνες υιοθέτησαν επίσης το στυλ. Ο Ισπανός καλλιτέχνης Juan Gris, ο οποίος αναφέρεται συχνά ως ο «Τρίτος Μασκοφόρος του Κυβισμού», εξευγένισε το κυβιστικό λεξιλόγιο στη δική του αναγνωρίσιμη οπτική γλώσσα. Άλλοι αξιοσημείωτοι καλλιτέχνες που συνδέονται με τον κυβισμό ήταν ο Fernand Leger, ο Robert Delaunay, ο Albert Gleizes, ο Jean Metzinger, ο Louis Marcoussis, η Marie Laurencin και ο Roger de La Fresnaye.

Pablo Picasso. Still Life with Fruit and Glass 1908 . Έργο με εμφανείς επιρροές από τον Σεζάν, που ουσιαστικά ανήκει στην προκυβιστική περίοδο

Αφρικανικές επιρροές

Οι κυβιστές πίστευαν ότι οι παραδόσεις της δυτικής τέχνης είχαν εξαντληθεί και ότι για να αναζωογονήσουν το έργο τους έπρεπε να αξιοποιήσουν την εκφραστική ενέργεια της τέχνης από άλλους πολιτισμούς, ιδιαίτερα την αφρικανική τέχνη. Ωστόσο, δεν ενδιαφερόταν για τον πραγματικό πνευματικό ή κοινωνικό συμβολισμό αυτών των πολιτιστικών αντικειμένων, αλλά τα αξιολογούσαν επιφανειακά για το εκφραστικό τους στυλ. Τα θεωρούσαν ως ανατρεπτικά στοιχεία που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να ανανεώσουν την κουρασμένη παράδοση της δυτικής τέχνης. Αυτή η έμπνευση για τη διασταύρωση της τέχνης από διαφορετικούς πολιτισμούς προήλθε πιθανότατα από τον Paul Gauguin, το Γάλλο μεταϊμπρεσιονιστή καλλιτέχνη, του οποίου οι πίνακες και οι εκτυπώσεις επηρεάστηκαν από τον τοπικό πολιτισμό της Ταϊτής και των νησιών Marquesas όπου πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του.

Fernand Léger, The Village, 1914. Oil on canvas, 80 × 100.3 cm. Leonard A. Lauder Cubist Collection. Ο πίνακας απεικονίζει ένα μικρό χωριό. Σφαιρικά και κυλινδρικά σχήματα που υπονοούν δέντρα και ενδεχομένως ένα τοίχο της πόλης, περιβάλλουν την εκκλησία με αντηρίδες και ένα καμπαναριό στα δεξιά της πρόσοψής της. Είναι ένα από τα τελευταία έργα πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο καλλιτέχνης Léger «συγχωνεύει» το παρελθόν με το παρόν, απεικονίζοντας την ιστορική αρχιτεκτονική με τα πλέον σύγχρονα μέσα έκφρασης.

Ο κυβισμός είχε δύο ξεχωριστές φάσεις. Η πρώιμη φάση του διήρκεσε μέχρι το 1912 και ονομάστηκε Αναλυτικός Κυβισμός. Εδώ ο καλλιτέχνης αναλύει το θέμα από πολλές διαφορετικές οπτικές και το ανακατασκευάσζει μέσα σε ένα γεωμετρικό πλαίσιο, το συνολικό αποτέλεσμα του οποίου είναι η δημιουργία μιας εικόνας που προκαλεί την αίσθηση του θέματος. Αυτές οι αποσπασματικές εικόνες ενοποιούνται με τη χρήση μιας υποτονικής και περιορισμένης παλέτας χρωμάτων.
Γύρω στο 1912, τα στυλ του Picasso και του Braque γίνονταν προβλέψιμα. Οι εικόνες τους είχαν γίνει τόσο παρόμοιες ώστε τα έργα τους εκείνης της περιόδου είναι συχνά δύσκολο να ξεχωρίσουν. Το έργο τους ήταν όλο και πιο αφηρημένο και λιγότερο αναγνωρίσιμο ως θέμα των τίτλων τους. Ο κυβισμός εξαντλείται από δημιουργικότητα. Σε μια προσπάθεια να αναζωογονήσει το στυλ του και να το τραβήξει πίσω από την απόλυτη αφαίρεση, ο Picasso άρχισε να κόβει τυπωμένες εικόνες από τον «πραγματικό κόσμο» πάνω στην επιφάνεια των άψυχων εικόνων του. Το έργο του «Still Life with Chair Caning» ήταν το πρώτο παράδειγμα αυτής της τεχνικής «κολλάζ» και άνοιξε την πόρτα τόσο στον ίδιο όσο και σε άλλους καλλιτέχνες στη δεύτερη φάση του κυβιστικού ύφους: Στο Συνθετικό Κυβισμό.

Umberto Boccioni Dynamism of a Soccer Playe 1913 WLA moma. Εδώ ο Boccioni υλοποιεί όσα ανέφερε στο κείμενο που διατύπωσε το 1910 «Τεχνικό Μανιφέστο της Φουτουριστικής Ζωγραφικής»: «Για να αποδώσετε μια ανθρώπινη φιγούρα, δεν πρέπει να τη ζωγραφίζετε· δημιουργείστε όλη την ατμόσφαιρα γύρω της … την ουσιαστικότητα των σωμάτων».