Ποιες πύλες ξεκλειδώνουν τα όνειρα μας;

Ευανθία Τζιμούρτα

Διεθνή - Ελεύθερα Θέματα

Όταν κοιμόμαστε που πηγαίνουμε; Καλλιτέχνες που ανακάλυψαν όσα κρύβουν οι νύχτες…

Ary de Vois (1632 -n 1680) – Όνειρο του Ιακώβ, (1660-80). Rijksmuseum Ολλανδία. Οι ιστορίες της Παλαιάς Διαθήκης για τη σκάλα του Ιακώβ και την ερμηνεία του Ιωσήφ για το όνειρο του Φαραώ ήταν δημοφιλή θέματα στην Αναγέννηση.

Πού βρίσκεται η ουσία της ύπαρξης μας, στο πνεύμα ή στο σώμα;… Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι δίχως την εμπειρία των ονείρων, οι πρώτοι πολιτισμοί δεν θα είχαν επικεντρωθεί σε τέτοιου είδους αινιγματικά ερωτήματα.
Οι άνθρωποι ξαναζούν τη νύχτα την ιστορία της ζωής τους από διαφορετική οπτική γωνία, με ιδέες που τους διαφεύγουν όταν είναι ξύπνιοι. Επίσης τα όνειρα μάς αποκαλύπτουν πώς δημιουργούνται στον εγκέφαλό μας οι εικόνες, οι αναμνήσεις και οι σκέψεις. Στο όνειρο μπορούμε να παρακολουθήσουμε πώς λειτουργεί το ανθρώπινο πνεύμα.

Γιόχαν Χάινριχ Φίσλι (1741 – 1825) – Ο Εφιάλτης , 1781 Ινστιτούτο τεχνών Νιτροιτ. Η μυστηριώδης ατμόσφαιρα και οι τρομακτικές εικόνες συγκλόνισαν το κοινό όταν πρωτοπαρουσιάστηκε το έργο. Μελετητές θεωρούν το έργο ως πρόλογο των θεωριών του Σίγκμουντ Φρόιντ, για την ψυχανάλυση. Λέγεται ότι ο Φρόιντ είχε αντίγραφο του πίνακα στο διαμέρισμά του στη Βιέννη

O μαθητής του Ιωάννη Αργυρόπουλου, Μαρσίλιο Φιτσίνο το 15^ο αιώνα ερμηνεύοντας την έννοια των ονείρων υποστήριξε ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου η ψυχή μπορεί να απελευθερωθεί από τους περιορισμούς του σώματος και να ανέλθει σε υψηλότερη πνευματική κατάσταση.

Γουίλιαμ Μπλέικ ( 1757 – 1827). –Το κακό όνειρα του Ιώβ (1809 – 1815). Μια σειρά από 19 υδατογραφίες που απεικονίζουν το Βιβλίο του Ιώβ

Ζωγράφοι και άλλοι καλλιτέχνες αιώνες τώρα αποπειρώνται να δείξουν τα αόρατα μέρη στα οποία πηγαίνουμε όταν ονειρευόμαστε. Ανάλογα με τις εποχές οι αναπαραστάσεις των ονείρων στη ζωγραφική αλλάζουν∙ από τα θεϊκά και βιβλικά οράματα στις φαντασιώσεις, στους εφιάλτες, σε συμβολικές και μερικές φορές σε εικόνες διαμαρτυρίας ή προφητικές.

Jean Lecomte du Nouÿ (1842 – 1923) – Όνειρο του Ευνούχου, 1874. Μουσείο Τέχνης του Κλίβελαντ. Το έργο εμπνευσμένο από τα Περσικά Γράμματα του Μοντεσκιέ (1721) απεικονίζει έναν ευνούχο που ονειρεύεται τις σκλάβες του χαρεμιού, καθώς ο αφέντης του ταξιδεύει στην Ευρώπη. Βιώνει το όραμα ενώ καπνίζει όπιο. Η οδαλίσκη κρατώντας ένα μαχαίρι που στάζει αίμα θυμίζει ότι η ανατομία του ευνούχου αποκλείει την εκπλήρωση του ονείρου του. Το αποτύπωμα της παλάμης δίπλα στην υπογραφή του καλλιτέχνη είναι khamsa, σύμβολο για την αποτροπή του κακού.

Το 19^ο αιώνα, κάποια χρόνια πριν από την «επανάσταση» του Φρόιντ οι καλλιτέχνες που στράφηκαν στο συμβολισμό εξέφρασαν υποκειμενικές ψυχολογικές και πνευματικές πραγματικότητες μέσα από το τοπίο των ονείρων. Η θεματογραφία τους περιείχε εικόνες φαντασίας, ερωτισμού, αποκρυφισμού και θανάτου.
Πολλά άλλαξαν στην τέχνη με τις θεωρίες του Φρόιντ για τα όνειρα και το ασυνείδητο. Τα όνειρα αποτέλεσαν πηγή για τους Σουρεαλιστές, που άφηναν πίσω τους τους περιορισμούς του ορθολογισμού – και τους κανόνες μιας καταπιεστικής κοινωνίας που οδήγησαν την ανθρωπότητα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο με 22 εκατομμύρια νεκρούς (εκ των οποίων 13,5 εκατομμύρια άμαχοι).

Πολ Ντεβό (1897 – 1994) – Οι Υπέροχες Σειρήνες, 1947. Μια ομάδα γυμνών γυναικών ακίνητες κάτω από το φεγγαρόφωτο, απέναντι από δυο ελληνορωμαϊκά κτίρια. Γυναίκες μάλλον ντροπαλές και σαγηνευτικές και στο βάθος οι γοργόνες που προσπαθούν να σαγηνεύσουν ένα μοναχικό άνδρα. Μια σύνθεση με ερωτικές φαντασιώσεις. Σύμφωνα με την παρουσίαση του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης, όπου και ανήκει ο πίνακας, το όλο σκηνικό «αποκαλύπτει το θαυμασμό του ζωγράφου για το έργο του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο».

Το ασυνείδητο έγινε ένα δημιουργικό εργαλείο με απροσδόκητα νοήματα και ένα παράθυρο πάνω στο προσωπικό μυστικό.
Τελικά όταν κοιμόμαστε, πού πηγαίνουμε; Ο Νταλί και άλλοι οι σουρεαλιστές ανακάλυψαν την ερμηνευτική πλευρά των ονείρων ως μέσον για την προσωπική εξερεύνηση. Εκμεταλλεύτηκαν αυτόν τον προβληματισμό, απολαμβάνοντας τη δημιουργική ελευθερία του φανταστικού ονειρικού τοπίου.

Φρανσίσκο ντε Γκόγια (1746- 1828) – Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα, από τη σειρά χαρακτικών Los Caprichos, 1796 -1798. Μουσείο Τέχνης Nelson-Atkins, Κάνσας Σίτι, Μιζούρι. Οι κρυμμένοι μας φόβοι ως αποτέλεσμα της δεισιδαιμονίας. Ο καλλιτέχνης θέλει να δείξει ότι οι δεισιδαιμονία, η άγνοια και ο παραλογισμός μπορούν να ξεπεραστούν προσωπικά αλλά και σαν σύνολο της κοινωνίας, όταν ταυτίζονται η σκέψη με τη λογική.

«Τι θα δίναμε αν κάποιος μπορούσε να μας προσφέρει έξι ώρες πρόσθετης ζωής κάθε μέρα; Θα ήταν το αντίστοιχο 20 χρόνων ζωής. Αυτός είναι ο συνολικός χρόνος που βλέπουμε όνειρα στη ζωή μας. Όμως σχεδόν όλα όσα συμβαίνουν σε τούτο το χρονικό διάστημα ξεχνιούνται, έχουν γίνει καπνός το επόμενο πρωί»*.

Ρόμπερτ Γουίλιαμ Μπους (1804 – 1975), Το Όνειρο του Ντίκενς. Θαυμαστής του Κάρολου Ντίκενς, ο καλλιτέχνης ξεκίνησε τη φιλοτέχνηση της ακουαρέλας όταν πληροφορήθηκε το θάνατο του συγγραφέα. Τον απεικονίζει να περιβάλλεται από τους χαρακτήρες και ήρωες που δημιούργησε. Ο Μπους έφυγε από τη ζωή πριν ολοκληρώσει το έργο. Μουσείο Charles Dickens, Λονδίνο

Είναι γνωστό ότι ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο και ο Πολ Ντελβό κατέγραφαν φάσεις των ονείρων τους και συνέθεταν οικείες εικόνες σε παράξενα περιβάλλοντα. Ο Σαλβαδόρ Ντάλι όχι μόνο επιδίωκε να θυμηθεί τις ακριβείς λεπτομέρειες των ονείρων του, αλλά στην πραγματικότητα προσπαθούσε να τους προκαλέσει. Άλλωστε δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος. Ο Ρίτσαρντ Φάινμαν υιοθέτησε τη συνήθεια να ξαπλώνει το μεσημέρι και να παρατηρεί τη μεταβατική κατάσταση μέχρι τον ύπνο. Μάλιστα περιέγραψε ένα όνειρο που ουσιαστικά το σκηνοθέτησε. Για πολλά χρόνια ο Φάινμαν πρέπει να ήταν ο μοναδικός επιστήμονας παγκόσμιου βεληνεκούς που πίστευε στην ύπαρξη των συνειδητών ονείρων.

Χένρι Ρουσώ (1844 – 1910) Η Τσιγγάνα που κοιμόταν, 1897. Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη
Περιπλανώμενη μουσικός μαντολίνου, η μαύρη γυναίκα καταβεβλημένη από την κούραση γέρνει να κοιμηθεί. Δίπλα της το μαντολίνο κι ένα σταμνί με νερό. Ένα λιοντάρι την πλησιάζει ήρεμα και αποτυπώνει τη μυρωδιά της. Το σεληνόφωτο προσθέτει στην εικόνα την ποιητική ατμόσφαιρα. Το όνειρο συναντά τη γυναίκα στον ύπνο της. Το λιοντάρι θα μπορούσε να είναι κι ένα άκακο πρόβατο που την πλησιάζει με οικειότητα, αλλά η γυναίκα στην επαφή αυτή ονειρεύεται ένα άκακο λιοντάρι.

Πάμπλο Πικάσο (1881 – 1973) Το Όνειρο, 1932. Απεικονίζει την 24χρονη ερωμένη του καλλιτέχνη Marie-Thérèse Walter. Το ερωτικό περιεχόμενο της ζωγραφικής έχει παρατηρηθεί επανειλημμένα, με κριτικούς να επισημαίνουν ότι ο Πικάσο ζωγράφισε ένα όρθιο πέος, πιθανώς συμβολίζοντας το δικό του, στο αναποδογυρισμένο πρόσωπο του μοντέλου του.

Σαλβαντόρ Νταλι (1904 -1989), Το όνειρο που προκλήθηκε από την πτήση μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι ένα δευτερόλεπτο πριν ξυπνήσει, 1944. Μουσείο Thyssen Bornemisza, Μαδρίτη. Το 1962, ο Νταλί διευκρινίζει ότι αυτός ο πίνακας προοριζόταν «να εκφράσει για πρώτη φορά σε εικόνες την ανακάλυψη του τυπικού ονείρου από τον Φρόιντ. Μια μακρά αφήγηση, για τη συνέπεια ενός τυχαίου γεγονότος που αναγκάζει τον κοιμισμένο να ξυπνήσει. Έτσι, ένώ μια ράβδος μπορεί να πέσει στο λαιμό ενός κοιμισμένου και να τον αναγκάσει να ξυπνήσει, το όνειρο θα διακοπεί με τη λεπίδα της γκιλοτίνας να πέφτει πάνω του. Ο θόρυβος της μέλισσας εδώ προκαλεί την αίσθηση του τσιμπήματος που θα ξυπνήσει τη Γκαλά».

Ρενέ Μαγκρίτ (1898 – 1967). Απρόσεκτος Ύπνος, 1928. Tate Modern, Λονδίνο, Όταν ονειρεύεσαι δεν μπορείς να ελέγξεις τι συμβαίνει. Εικόνες ξεχασμένος μπορούν ξαφνικά να έρθουν στην επιφάνεια. Στο έργο αυτό του Μαγκρίτ μια φιγούρα καλυμμένη με ένα κόκκινο-καφέ μανδύα μοιάζει να κοιμάται σε μια ξύλινη εσοχή. Ίσως και να ονειρεύεται. Κάτω από αυτόν μπορούμε να δούμε μια ομάδα διαφορετικών αντικειμένων σε μια τοποθέτηση που μοιάζει κάπως με ταφόπλακα.

Τζόρτζιο Ντε Κίρικο (1888 – 1978). Έπιπλα στην Κοιλάδα, 1966. Ρώμη, Ίδρυμα Τζόρτζιο Ντε Κίρικο. «Κάποιες φορές παρατηρούμε την ιδιαίτερη όψη που αποκτούν τα κρεβάτια, οι ντουλάπες, οι πολυθρόνες, τα ντιβάνια, όταν ξαφνικά τα βλέπουμε στο δρόμο… Τα έπιπλα εμφανίζονται τότε κάτω από διαφορετικό φως, περιβάλλονται από μια παράξενη μοναξιά∙ γεννιέται αναμεσά τους έντονη οικειότητα και θα μπορούσαμε να πούμε ότι μια περίεργη αίσθηση ευδαιμονίας γεμίζει τον στενό χώρο που καταλαμβάνουν στο πεζοδρόμιο… Επίσης μας προκαλούν πολύ βαθιά εντύπωση τα έπιπλα σε ερημικές περιοχές, στο μέσον της απέραντης φύσης. Φαντασθείτε μια πολυθρόνα, ένα ντιβάνι, μερικές καρέκλες, όλα συγκεντρωμένα σε μια πεδιάδα της Ελλάδας, ερημική και διάσπαρτη με αρχαιότητες». Τζόρτζιο Ντε Κίρικο

Φρίντα Κάλο (1907 – 1954) – Το όνειρο, το κρεβάτι, 1940. Στο Μεξικό, ο θάνατος γιορτάζεται την «Ημέρα των Νεκρών». Μπορεί να ακούγεται περίεργο, αλλά για τους Μεξικάνους, ο θάνατος και η ζωή συνδέονται περίπλοκα. Σ’ αυτό τον πίνακα η Φρίντα εξέφρασε το συναίσθημα και την υποκλοπή του θανάτου. Στην πραγματική ζωή, η Φρίντα έχει ένα σκελετό στην οροφή του κρεβατιού της. Ενώ η Φρίντα κοιμάται, ο σκελετός είναι ξύπνιος και παρακολουθεί. Βλέπουμε το σκελετό συνδεδεμένος με εκρηκτικά που μπορούν να εκραγούν ανά πάσα στιγμή. Στο σώμα της Φρίντα, τα πράσινα φυτά είναι σύμβολο της ζωής και της αναγέννησης. Τα σύννεφα στο φόντο είναι ελαφριά ενώ ότι το κρεβάτι φαίνεται να αιωρείται στον ουρανό.

Σαλβαντορ Νταλί, Πλοίο με Πεταλούδες, 1937.
Εγώ, ο Τσουάνγκ Τσου, ήμουν μια
πεταλούδα. Φτεροκοπούσα πέρα δώθε
κι ήμουν ευτυχισμένος.
Δεν ήξερα τι είναι ο Τσουάνγκ Τσου.
Ξαφνικά ξύπνησα και να
‘μai ξαπλωμένος: ο Τσουάνγκ Τσου.
Τώρα δεν ξέρω πια.
Ήταν πεταλούδα στο όνειρό του ο Τσουάνγκ Τσου
ή μια πεταλούδα ονειρεύεται πώς είναι ο Τσουάνγκ Τσου;