Ο καθηγητής της ΑΣΚΤ Μιχάλης Αρφαράς γράφει: Ο ζωγραφικός χαράκτης Κώστας Γραμματόπουλος

Οι χαρακτικές εικόνες του Κώστα Γραμματόπουλου έχουν τις ρίζες τους σε αρχέτυπες ελληνικές εικαστικές μνήμες, ενώ παράλληλα συμπλέκονται με χαρακτηριστικούς καλλιτεχνικούς προβληματισμούς και πρωτοποριακά ρεύματα του εικοστού αιώνα. Θεματικά ο Γραμματόπουλος ασχολήθηκε κυρίως με τη συγκινησιακή προσέγγιση και απεικόνιση του μνημειακού ελλαδικού χώρου και των αρχαίων μύθων που τον πλαισιώνουν. Η συχνή απεικόνιση του ελληνικού νησιωτικού τοπίου έρχεται να επιβεβαιώσει την προέλευση των εικόνων του από τα βάθη του συναισθηματικού του κόσμου. Σε αυτές τις υπέροχες ξυλογραφίες αναδύεται η λατρεία του για το αιγαιοπελαγίτικο φως που σχεδόν υλοποιείται στις πλαγιές των βουνών και τις αιχμηρές επιφάνειες της νησιώτικης αρχιτεκτονικής. Εδώ μπορούμε πλέον να μιλούμε για εσωτερικά τοπία, σύμβολα δηλαδή και όχι ρεαλιστικές απεικονίσεις.

Ο Γραμματόπουλος επέλεξε λοιπόν συνειδητά μία απεικόνιση που εναρμόνιζε μνήμες της βυζαντινής ζωγραφικής με στοιχεία του κυβισμού. Οι σχηματοποιημένες ανθρώπινες φιγούρες, που κινούνται σαν οπτασίες στα τοπία του, θυμίζουν επίσης αρχαϊκά κυκλαδικά ειδώλια και άλλες φορές γραμμικά σχέδια χαραγμένα σε αόρατους τοίχους. Η χρωματική παλέτα προέρχεται επίσης από το χώρο της εσωτερικής διεργασίας του καλλιτέχνη δημιουργού και δεν αποσκοπεί σε αποτελέσματα αισθησιασμού. Η εγκεφαλική χρωματική παλέτα του συνομιλεί με αυτήν της μεγάλης ιαπωνικής χαρακτικής σχολής, εμπλουτισμένης με τα χρώματα του Αιγαίου.
Γενικά η αντιμετώπιση της δημιουργικής διαδικασίας από τον Γραμματόπουλο θυμίζει έναν ζωγράφο και λιγότερο έναν χαράκτη. Ο καλλιτέχνης, σε αντίθεση με την κλασσική ευρωπαϊκή χαρακτική πρακτική, δημιούργησε τις ξυλογραφίες του στην πρέσα τυπώνοντας τις μελανωμένες μήτρες τη μία επάνω στην άλλη, όπως ο ζωγράφος προσθέτει τις χρωματικές επιστρώσεις μέχρι την ολοκλήρωση του έργου. Ο Γραμματόπουλος έπλαθε το έργο του, τυπώνοντας έγχρωμα συνθετικά επίπεδα μέχρι την εξέλιξη της εικόνας που ικανοποιούσε το εικαστικό του όραμα. Εκεί που το έργο απελευθερώνεται πλήρως από την κλασική χαρακτική, ήταν η στιγμή που ο καλλιτέχνης αποφάσισε να τυπώσει λευκό μελάνι σαν στοιχείο που θα ολοκλήρωνε την έγχρωμη σύνθεση.
Βέβαια πριν μερικά χρόνια ο Pablo Picasso είχε δημιουργήσει ήδη κύκλους έγχρωμων χαρακτικών Linoleum με έντονο ζωγραφικό χαρακτήρα και τη χρησιμοποίηση του λευκού σαν τυπωμένο χρώμα. Οι χαρακτικές εικόνες του Picasso παρέμειναν όμως εγκλωβισμένες στο κλασσικό παραλληλόγραμμο και σε σχετικά μικρά μεγέθη, στοιχεία που χαρακτηρίζουν άμεσα την παραδοσιακή χαρακτική.
Ο Κώστας Γραμματόπουλος έφθασε στις ιδιόμορφες εικαστικές λύσεις του προσπαθώντας να απεικονίσει με την ξυλογραφία το ελληνικό φως, σε αντίθεση με τον Picasso του οποίου το μέλημα ήταν η δημιουργία μιας χαρακτικής εμπλουτισμένης με ζωγραφικά στοιχεία. Το αποτέλεσμα όμως ήταν και για τον Γραμματόπουλο να δημιουργήσει μία χαρακτική, η οποία χαρακτηρίζεται από τη γειτονία της με τη ζωγραφική σε ότι αφορά τον χρωματικό πλούτο, αλλά και το μεγάλο μέγεθος.
Άλλωστε αυτά τα χαρακτηριστικά καθόρισαν την οπτική του χαρακτικού έργου στα τέλη του εικοστού αιώνα. Το 1960 ήταν ο χρόνος που σηματοδότησε την αρχή μίας νέας αντίληψης στην παγκόσμια τέχνη σχετικά με τη χαρακτική. Τότε άνοιξε στη Νέα Υόρκη ο εκδοτικός οίκος Universal Limited Art Editions (ULAE), o οποίος παρείχε για δεκαετίες τη δυνατότητα δημιουργίας και έκδοσης χαρακτικών έργων υψηλών καλλιτεχνικών και τεχνικών προδιαγραφών. Καλλιτέχνες όπως οι Jasper Johns, Robert Rauschenberg, James Rosenquist και πολλοί άλλοι πειραματίστηκαν τόσο ακραία με τα print media, ώστε να ανατρέψουν όλα τα μέχρι τότε στεγανά που εμπόδιζαν την εξέλιξη της χαρακτικής έκφρασης. Στον ελλαδικό χώρο αυτή την εξέλιξη επωμίστηκαν μερικοί μόνο πρωτοπόροι χαράκτες, στους οποίους αναμφισβήτητα ανήκει ο Κώστας Γραμματόπουλος με τις μεγάλες έγχρωμες χαρακτικές εικόνες του, που συχνά απλώνονται στο εκτυπωτικό χαρτί ξεπερνώντας τις συμβατικές παραλληλόγραμμες συνθέσεις. Μία άλλη μπαριέρα που κατέρριψε ο Γραμματόπουλος είναι η αντίληψη που υπήρχε στην Ελλάδα, ότι μόνο με ειδικά για τη χάραξη και ως εκ τούτου ακριβά υλικά, είναι δυνατή η δημιουργία ποιοτικής χαρακτικής.
Για τη χάραξη ξυλογραφικών έργων μεγάλων διαστάσεων χρησιμοποίησε ευτελή ξύλα και κυρίως τη σανίδα, της οποίας τα τυπώματα διατηρούν εμφανείς τις γραμμώσεις και τους ρόζους της.
Αυτή την ιδιόμορφη ζωγραφικότητα του υλικού είχαν χειριστεί προπολεμικά με ιδιαίτερη επιδεξιότητα οι εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες της ομάδας «BrÜcke», αλλά και o Emil Nolde.
Μεταπολεμικά ο Joan Miro δημιούργησε, σε ποίηση του Paul Eluard, το πρωτότυπο βιβλίο «A Toute Epreuve» με ξυλογραφίες που τύπωσε από σανίδες τις οποίες είχε κατά καιρούς ξεβράσει η θάλασσα.
Οι χαρακτικές εικόνες του Κώστα Γραμματόπουλου όμως, αν και διαθέτουν επιλεκτικά εξπρεσιονιστικά και σουρεαλιστικά στοιχεία, χαρακτηρίζονται κυρίως από μία συναισθηματικά φορτισμένη μυθοπλασία με έντονη τη μεσογειακή ατμόσφαιρα.
Τέλος κάτι άλλο που τον χαρακτηρίζει είναι, ότι οι συνθέσεις του παρέμειναν περιγραφικές, παρά το εμφανές, ότι οι εικαστικές του ρίζες βρίσκονται στην αφηρημένη τέχνη.
Αυτό φαίνεται να απορρέει από την παράλληλη ενασχόληση του με τη γραφιστική και κυρίως την εικονογράφηση.
Άλλωστε είναι γνωστό, ότι ολόκληρες γενιές ελλήνων έμαθαν να διαβάζουν με το αναγνωστικό του και να χαίρονται με τα «Κλασσικά Εικονογραφημένα» που σχεδίασε.

Ο Κώστας Γραμματόπουλος δεν άφησε μόνο έργα τέχνης στο πέρασμα του, αλλά και μία πλειάδα μαθητών, αποφοίτων του Εργαστηρίου Χαρακτικής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, το οποίο διηύθυνε επάξια για δεκαετίες ολόκληρες.
Αυτοί οι μαθητές του αποτελούν σήμερα τους ενεργούς καλλιτέχνες χαράκτες και δασκάλους στην Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό χώρο γενικότερα.
Ο Κώστας Γραμματόπουλος υπήρξε ένας βασικός ανανεωτής της ελληνικής χαρακτικής, ένας πρωτοπόρος των γραφικών τεχνών και ένας εμπνευσμένος δάσκαλος. Το ελάχιστο που του οφείλουμε είναι ένα μεγάλο, εγκάρδιο ευχαριστώ!

Ο Κώστας Γραμματόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το Σεπτεμβρίου του 1916. Φοίτησε στην ΑΣΚΤ με δάσκαλο τον Γιάννη Κεφαλληνό. Συμφοιτητές του ήταν οι κορυφαίοι χαράκτες Τάσος (Αλεβίζος) και Βάσω Κατράκη. Συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι στην Ecole nationale sup´erieure des beaux-arts, ENSBA).
Το 1940 με την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου με επικεφαλής τον Κεφαλληνό αυτός και άλλοι συμφοιτητές του δημιούργησαν προπαγανδιστικό υλικό για την εμψύχωση των στρατιωτών και των πολιτών. Θρυλικές είναι οι αφίσες του «Γυναίκες της Πίνδου» και «της Ελλάδος Παιδιά». Συνέχισε να δημιουργεί χαρακτικά και προπαγανδιστικές αφίσες και στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής.
Τα αναγνωστικά και αλφαβητάρια για τους μαθητές του δημοτικού συγκινούν γενιές Ελλήνων. Επίσης συμμετείχε στην εικονογράφηση κλασσικών εικονογραφημένων. Το 1975 φιλοτέχνησε το σήμα της νέας ελληνικής Δημοκρατίας.
Το 1959, ο Κώστας Γραμματόπουλος διαδέχθηκε τον Γιάννη Κεφαλληνό στη διεύθυνση του εργαστηρίου χαρακτικής της ΑΣΚΤ. Αποχώρησε το 1985. Στη Σχολή ο Γραμματόπουλος εισήγαγε στη χαρακτική την αποδέσμευση από τα παραδοσιακά υλικά και αρκετοί μαθητές του εκφράστηκαν και ζωγραφικά. Έφυγε από τη ζωή το 2003.