Νόμισμα, ένας κόσμος θαυμάτων

Ο πραγματικός πλούτος είναι η διαφορετικότητα που κάνει την ιστορία του κόσμου ακόμη πιο ενδιαφέρουσα!

Τελικά τα νομίσματα δεν έχουν μόνο δύο όψεις, αλλά πολλές περισσότερες. Αν ταξιδέψουμε στο χρόνο και το χώρο θα γίνουμε μάρτυρες της πολυμορφίας τους και της ικανότητάς τους να μεταμορφώνονται. Μέχρι την ομογενοποίησή τους υπό την επιρροή της Δύσης, στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, ο κόσμος του νομίσματος ήταν ένας κόσμος θαυμαστών αντικειμένων.
Από τα «Ρέ», τα μεγαλύτερα και βαρύτερα πέτρινα νομίσματα της Ωκεανίας, στα πούπουλα των εξωτικών πουλιών, στα κοχύλια και τα δόντια ζώων, το νόμισμα γίνεται μέρος της κάθε κοινωνίας στην οποία κυκλοφορεί και μας αποκαλύπτει στοιχεία της ιστορίας της. Εκτός από απλό μέσο συναλλαγής το νόμισμα υπήρξε πολυσήμαντο, με θρησκευτική, κοινωνική, συλλογική διάσταση.

Αφρικανικά νομίσματα από μέταλλο σε σχήμα όπλων, κοσμημάτων και εργαλείων (19ος αιώνας, κεντρική Αφρική)

Η έκθεση «Monnaies et merveilles» ( νομίσματα και θαύματα), που παρουσιάστηκε στο Νομισματοκοπείο του Παρισιού (Monnaie de Paris) από το Μάιο και ολοκληρώθηκε την Κυριακή 25 Σεπτεμβρίου, μας απομάκρυνε για λίγο από το στρογγυλό και μεταλλικό νόμισμα της Δύσης για να μας συστήσει τις πολλαπλές όψεις του νομίσματος. Διαπιστώνοντας έτσι, ακόμη μια φορά, τον πραγματικό πλούτο της διαφορετικότητας που κάνει την ιστορία αυτού του κόσμου ακόμη πιο ενδιαφέρουσα.
Ξεκινώντας από την αφρικανική ήπειρο η έκθεση εστίασε στον κοινό παρονομαστή με τη Δύση, το μέταλλο.

Τα νομίσματα «rai» είναι από τα μεγαλύτερα και βαρύτερα γνωστά νομίσματα του κόσμου του νησιού Yap μεταξύ Φιλιππίνων και Νέας Γουινέας. Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα τα χρησιμοποιούσαν για την απόκτηση πολύτιμων αγαθών όπως πιρόγες και ζώα. Τα πιο μεγάλα φτάνουν τα 4 μέτρα διάμετρο και ζυγίζουν 5 με 7 τόνους. Η αξία τους είναι ανάλογη του μεγέθους τους αλλά και της προέλευσης της πέτρας στην οποία σμιλεύονταν, τον αραγωνίτη, του οποίου τα κοιτάσματα βρίσκονταν σε νησί απόστασης 400 χιλιομέτρων το Παλάου. Το ταξίδι για τον εφοδιασμό διαρκούσε 4 μέρες πάνω σε πιρόγες και κανό επιφυλάσσοντας πολλούς κινδύνους. Το κυκλικό τους σχήμα παραπέμπει στο φεγγάρι.

Αν και σημαντικό σταυροδρόμι αγαθών από όλο τον κόσμο, στην Αφρική το μέταλλο θα είναι το κατεξοχήν ευγενές υλικό, κατάλληλο για την κατασκευή νομισμάτων. Η ανθεκτικότητα του αλλά κυρίως η σημασία της χρήσης του είναι αυτή που θα το καθιερώσει. Το μέταλλο και κυρίως το σίδερο οπλίζει τις κοινωνίες με την κατασκευή όπλων, βοηθάει στο κυνήγι και το ψάρεμα με την κατασκευή εργαλείων, συμβάλλει καθοριστικά στην καλλιέργεια της γης με την κατασκευή αγροτικών εργαλείων. Τα νομίσματα λοιπόν γίνονται και αυτά από μέταλλο και τα σχήματά τους παραπέμπουν στα αντικείμενα τις καθημερινής ζωής: όπλα, αψίδες, σκαπάνες, σύμβολα εξουσίας όπως τα σκήπτρα αλλά και κοσμήματα, μουσικά όργανα ακόμη και νομίσματα σε σχήμα άγκυρας εμπνευσμένα από τα πλοία των αποικιοκρατών.

Φούστα/νόμισμα Kanak από τη Νέα Καληδονία. Φτιαγμένη από ίνες του φυτού Bourao, της οικογένειας του ιβίσκου, κατεξοχήν γυναικείο ένδυμα που τυλίγονταν σε σχήμα κώνου και ανταλλάσσονταν και ως νόμισμα, συμβολίζοντας επίσης το σπίτι. Η κατασκευή του απαιτούσε χρόνο και υπομονή, ανεβάζοντας έτσι την αξία του.

Στα νησιά του ειρηνικού ωκεανού το μέταλλο απουσιάζει τελείως. Πριν την αποικιοκρατία οι ιθαγενείς της Ωκεανίας δεν έχουν επαφή με μέταλλα και κοιτάσματα. Υλικά από τον κόσμο της θάλασσας, των ζώων και της φύσης θα επικρατήσουν ως μέσα συναλλαγών. Όστρακα χελώνας, δόντια σκύλων και χοίρων, φυτικές ίνες, πληθώρα από κοχύλια, όστρακα και πούπουλα παίρνουν το ρόλο του νομίσματος.
Σε αυτούς τους πολιτισμούς που μέχρι και σήμερα διατηρούν μια αύρα μυστηρίου στα μάτια μας, ο δεσμός των ανθρώπων με τον τόπο τους και τους προγόνους τους, και η θρησκευτικότητα με άξονα την ίδια τη φύση, δίνει σε αυτά τα αντικείμενα την αξία τους.

Πανοπλία-νόμισα από δόντια σκύλων. Ο σκύλος είναι σύμβολο της πολεμικής ορμής και δύναμης. Νόμισμα της Νέας Γουινέας, 19ος αρχές 20ου αιώνα.

Επίσης, σε αντίθεση με το δυτικό κόσμο, αυτά τα αντικείμενα – νομίσματα διατηρούν και το χρηστικό τους ρόλο, και μπορούν έτσι να είναι συγχρόνως νόμισμα και κόσμημα, ή νόμισμα και ρούχο. Επιπλέον η χρήση τους σε θρησκευτικές τελετές τους προσδίδει μια θρησκευτική αύρα και τα κάνει έτσι ακόμη πιο πολυσήμαντα.
Σημαντικό μέρος της έκθεσης αποτελούν τα διάσημα παραδοσιακά νομίσματα της περιοχής, τα Talipun. Με μορφές ζώων, υπερφυσικών όντων και πνευμάτων, αποτελούνται από δύο στοιχεία που τα κάνουν περιζήτητα: μια πλεκτή μάσκα από φυτικές ίνες, ζωγραφισμένη με φυσικές χρωστικές ουσίες και κυρίως η βάση τους, που λειτουργεί ως κεφάλι, ένα θαλάσσιο όστρακο μεγάλων διαστάσεων προερχόμενο από τα βάθη του ειρηνικού ωκεανού, αντικείμενο σπάνιο  και μεγάλης αξίας.

Μάσκες/ νομίσματα Talipun, 19ος αιώνας, Νέα Γουινέα. Για κεφάλι χρησιμοποιούσαν ένα μεγάλο θαλάσσιο όστρακο.

Αυτά τα νομίσματα – μάσκες τα χρησιμοποιούσαν για την απόκτηση πολύτιμων αγαθών όπως πιρόγες και ζώα, αλλά και για την επίλυση διαφορών μεταξύ ομάδων. Κυρίως όμως ανταλλάσσονταν κατά τη διάρκεια γαμήλιων τελετών όπου τα επιδείκνυαν σαν θέαμα, μέχρι και είκοσι στη σειρά, σαν ζωντανές κούκλες.
Στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Ασία οι ενδυμασίες, οι μαντήλες, τα γιλέκα, τα φορέματα και τα σκουφιά στολίστηκαν συχνά με νομίσματα και κέρματα αληθινά έχοντας πολλαπλή σημασία. Σαν όμορφα διακοσμητικά στοιχεία, επιδείκνυαν επίσης τον πλούτο και την υψηλή καταγωγή, αλλά είχαν και προστατευτικές ιδιότητες, απομακρύνοντας το κακό μάτι, με τον ήχο τους κατά την κίνηση. Σε πολλά μέρη του κόσμου όπως στην Αφρική και στην Ωκεανία, τα ίδια τα υφάσματα ανταλλάσσονταν έναντι ζώων και άλλων αγαθών.

Μπούργκα από την Αίγυπτο, αρχές του 20ου αιώνα. Το κίτρινο χρώμα προοριζόταν για γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, ενώ το κόκκινο για τις νεότερες. Τα κεντημένα κέρματα δείχνουν την υψηλή κοινωνική τάξη και οικονομική κατάσταση της κατόχους της αλλά έχουν και προστατευτικές ιδιότητες. Πρόκειται για τεχνογνωσία που πλέον θεωρείται απολεσθείσα.

Με τον ίδιο τρόπο και τα κοσμήματα, πέρα από τον αισθητικό τους ρόλο, λειτούργησαν σε πολλές περιοχές του κόσμου ως περιουσιακό στοιχείο, προίκα της γυναίκας, αλλά και ως φυλαχτά και επίδειξη πλούτου και κοινωνικής τάξης. Τα πολύτιμα υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένα (χρυσός, ασήμι, πολύτιμες πέτρες, σπάνια κοχύλια) ευνόησαν τη νομισματική τους χρήση σε περίπτωση ανάγκης.
Τέλος τίθεται ως θέμα η χρήση του νομίσματος ως μέσο πρόσβασης στο μέλλον, σε μια προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει τα μελλούμενα και να εξασφαλίσει άυλα αγαθά, όπως υγεία, ευτυχία, μακροζωία και αγάπη.

Κολιέ με κοχύλια κάουρι, κεντρική Αφρική. Τα κοχύλια κάουρι αποτέλεσαν ένα από τα αρχαιότερα μέσα συναλλαγών, τα πρώτα ίχνη χρήσης τους φθάνουν στον 13ο αιώνα π.Χ. στην Κίνα και χρησιμοποιήθηκαν σχεδόν παντού στον κόσμο. Εύκολα στη μεταφορά τους και ανθεκτικά, ήταν επίσης και μοναδικά επομένως δύσκολο κάποιος να τα αναπαράγει τεχνικά. Το υλικό τους θυμίζει πορσελάνη και το σχήμα τους παραπέμπει στο γυναικείο φύλο, όντας έτσι και σύμβολο γονιμότητας. Προερχόμενα από τα βάθη του ινδικού και ειρηνικού ωκεανού, πιστεύεται ότι περιέκλειαν τη δύναμη της θάλασσας. Σήμερα χρησιμοποιούνται κυρίως ως διακοσμητικά σύμβολα.

Τα αυτόματα μηχανήματα που έγιναν μόδα τη δεκαετία του ’30, όπου με ένα κέρμα σου λένε πώς θα μοιάζει το μελλοντικό σου ταίρι, τα φλουριά/κέρματα στις πίτες για καλή τύχη κι ευημερία, αλλά και τα κέρματα ως φυλαχτά κρεμασμένα σε κούνιες μωρών, είναι κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Έτσι τελειώνει ένα ταξίδι από χρώματα και σχήματα, γύρω από ένα αντικείμενο κοινό σε όλους, αναπόσπαστό μέρος της καθημερινότητάς μας, το νόμισμα.
Με την ποιητική προσέγγιση να επικρατεί της οικονομικής του χρήσης, η έκθεση φανερώνει το νόμισμα ως αντικείμενο πολιτιστικής κληρονομιάς, «κλειδί» για την κατανόηση και μελέτη διαφορετικών πολιτισμών και του ιστορικού τους πλούτου.

Κολιέ από την περιοχή του Μαρόκο (19ος αιώνας), με πλούσια ιστορία σε σύμβολα και διακοσμητικά μοτίβα. Το κολιέ από ασήμι φοριόταν από τις γυναίκες τη μέρα του γάμου τους και συμβολίζει τη λάμψη του φεγγαριού, σύμβολο αγνότητας. Τα διακοσμητικά τρίγωνα παραπέμπουν στο γυναικείο φύλο και το μέγεθος τους δείχνει το πλούτο της οικογένειας. Οι πολύτιμες πέτρες είναι σύμβολα γονιμότητας και τα κέρματα εκτός από την κοινωνική τάξη έχουν τον ρόλο να απομακρύνουν τα κακά πνεύματα. Κι εδώ πρόκειται για μια τεχνογνωσία που πλέον εκλείπει.

Περιδέραιο από χρυσό από τη βόρεια Ινδία 19ος αιώνας. Τα διακοσμητικά στοιχεία παραπέμπουν σε δαγκάνες καβουριών και κοχύλια, στοιχεία που χρησιμοποιούσε ο πληθυσμός της περιοχής ενώ ήταν ακόμη απλοί ψαράδες, πριν αποκτήσουν περιουσία χάρη στο εμπόριο αλατιού. Το κόσμημα ήταν αποκλειστική περιουσία της συζύγου για να το χρησιμοποιήσει σε περίπτωση ανάγκης.

Νόμισμα και περιδέραιο « Κίνα » από την Νέα Γουινέα αρχές 20ου αιώνα, φτιαγμένο από θαλάσσιο όστρακο σε σχήμα μισοφέγγαρου. « Κίνα » ονομάζεται σήμερα το επίσημο νόμισμα της περιοχής τιμώντας έτσι το παραδοσιακό τους νόμισμα.

Κάθισμα για μωρά, Ινδονησία, 20ος αιώνας. Στολισμένο με κέρματα και κοχύλια ως φυλαχτά.

Αυτόματο μηχάνημα που προβλέπει το μέλλον, 20ος αιώνας.

∗Αρχική εικόνα
Το νόμισμα tevau από τα νησιά Salomon στον ειρηνικό ωκεανό, φτιάχνεται από 60.000 πούπουλα 400 πουλιών του είδους myzomela mardinalis που ζει στην περιοχή. Η αξία του είναι ανάλογη του μεγέθους του αλλά και την ένταση του κόκκινου χρώματος των φτερών. Το κόκκινο χρώμα, σπάνιο στη φύση, θεωρείται ως ιερό και συμβολίζει τη γονιμότητα. Τα νομίσματα teveau ανταλλάσσοντας κυρίως σε γάμους αλλά και για την απόκτηση αγαθών όπως ζώα. Ο χρόνος που απαιτείται για την κατασκευή τους (700ώρες) αυξάνει επίσης την αξία τους, όπως και η τεχνογνωσία, προνόμιο που κατείχαν μόνο λίγες οικογένειες.

Last modified: 03/10/2022