Μάγοι της γης, η επαφή με «άλλους κόσμους» και πολιτισμούς δεν εξυπακούεται

Εύα Τζιμούρτα

Ιστορικός Τέχνης – Διαπολιτισμική Επικοινωνία

Πριν από λίγες μέρες, στο Κέντρο Pompidou στο Παρίσι, ολοκληρώθηκε η έκθεση με τίτλο «Μάγοι της γης. Επιστροφή σε μία θρυλική έκθεση». Η έκθεση εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο και πραγματεύτηκε την επιστροφή ή αλλιώς την ενθύμηση… μιας άλλης έκθεσης: Το 1989, από τις 18 Μαΐου μέχρι τις 14 Αυγούστου, το κέντρο Pompidou μαζί με το Grande Halle de la Vilette στο Παρίσι, εξέθεσαν για πρώτη φορά έργα σύγχρονης τέχνης προερχόμενα και από τις πέντε ηπείρους.
Σε μία κρίσιμη εποχή, λίγο πριν από την πτώση του τείχους του Βερολίνου, όπου το ιντερνέτ δεν είχε ακόμη μπει στις ζωές μας και η παγκοσμιοποίηση ήταν όρος όχι ακόμη τόσο γενικευμένος, μία ομάδα ανθρώπων με επικεφαλής τον Jean-Hubert Martin, ως βασικό επιμελητή της έκθεσης, θέλησε να δείξει ότι η σύγχρονη τέχνη δεν είναι προνόμιο μόνο του δυτικού κόσμου. Αλλά κυρίως κατάφερε να στρέψει το βλέμμα άλλου, σε άλλους όχι και τόσο μακρινούς μας τελικά κόσμους.
Με τον τίτλο «Μάγοι της γης», κατάφερε να συνδυάσει τη «μαγεία» της τέχνης, λαμβάνοντας επίσης υπ’ όψη ότι ο όρος τέχνη δεν έχει την ίδια σημασία παντού. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα Αφρικανών και Ινδιάνων, των οποίων οι καλλιτεχνικές δημιουργίες δεν χρησιμεύουν απόλυτα ως έργο τέχνης, αλλά ως μέσο προσευχής, θεραπείας, επικοινωνίας κ.α.

Περισσότεροι από εκατό καλλιτέχνες απ’ όλον τον κόσμο, έφτασαν τότε στο Παρίσι για να συνυπάρξουν καλλιτεχνικά. Το αποτέλεσμα ήταν να γίνει αυτή η συνύπαρξη μια όμορφη και χρήσιμη ενθύμηση. Ένα σημαντικό σημείο αναφοράς για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νεότεροι… ότι πάντα η επαφή με «άλλους κόσμους» και πολιτισμούς δεν εξυπακούεται. Θέλει προσπάθεια, και ανοιχτό πνεύμα. Ακόμη και όταν πρόκειται για τέχνη, συχνά παραβλέπουμε την έννοια που μπορεί να έχει η τέχνη για «άλλους». Κι όμως, μόνο έτσι φαίνεται ότι μπορούμε να επαναπροσδιορίσουμε τη σημασία της. Πάντως, για μία ακόμη φορά, η ενθύμηση αυτής της έκθεσης μας επιβεβαιώνει ότι η τέχνη, ακόμη κι αν έχει διαφορετικές χρησιμότητες και έννοιες, πάντα θ’ ανήκει σε όλους. Γι’ αυτό ίσως και υπάρχει πάντα η επιθυμία ν’ αναζητείται στις πιο πρώιμες καταστάσεις της και γίνεται συνεχώς αναδρομή στις πρωτόγονες μορφές της.

Έτσι, στη φετινή έκθεση ενθύμησης, 25 χρόνια μετά, είχαμε την ευκαιρία να δούμε φωτογραφίες από τα έργα που εκτέθηκαν τότε, και να παρακολουθήσουμε βίντεο σχετικά με τη διοργάνωση της έκθεσης και τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι καλλιτέχνες «δημιουργούσαν» τα έργα τους επί τόπου στο Παρίσι, αφού τις περισσότερες φορές επρόκειτο για μεγάλων διαστάσεων εγκαταστάσεις. Άλλωστε, αυτή ακριβώς η καλλιτεχνική δράση, είχε και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Μία άκρως «μαγική» διαπολιτισμική συνύπαρξη και δημιουργία.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2005, ακολούθησε η έκθεση με τίτλο Africa Remix, παρουσιάζοντας τα έργα σύγχρονων καλλιτεχνών από την αφρικανική ήπειρο. Η συγκεκριμένη έκθεση εκτός από το κέντρο Pompidou παρουσιάστηκε στο Ντίσελντορφ και στο Λονδίνο. Μια βασική διαφορά από την έκθεση «οι μάγοι της γης», ήταν ότι οι καλλιτέχνες μπορεί να είχαν σπουδάσει σε χώρες της Δύσης ή να ήταν αυτοδίδακτοι και παρουσίαζαν αυτόνομες δικές τους δημιουργίες, απαλλαγμένες από την αφρικάνικη πρωτόγονη τέχνη. Χωρίς όμως να παύσει να είναι πηγή έμπνευσης ο τόπος τους και η παράδοσή τους.

Ο Jean – Hubert Martin θυμάται

Μια ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική συνέντευξη παραχώρησε στις 28 του περασμένου Μαρτίου στην εφημερίδα Le Monde και στη δημοσιογράφο E. Jardonnet, ο βασικός επιμελητής της θρυλικής αυτής έκθεσης, Jean – Hubert Martin. Εκπλήσσει η στενομυαλιά και ο υπερσυντηρητισμός ορισμένων κριτικών ή άλλων «παραγόντων» απέναντι σε μια έκθεση που έμελλε να μείνει θρυλική και να δικαιώσει τους εμπνευστές και οργανωτές της. Και όπως συμβαίνει συχνά την έκθεση αγκάλιασε πρώτα το κοινό και ακολούθησαν ασθμαίνοντας οι επικριτές της.

Τι σκεφτόσασταν όταν σας ήρθε η ιδέα γι’ αυτήν την έκθεση το 1989;
Ήθελα να φέρω μία ρήξη σε μία πολύ στενή αντίληψη της σύγχρονης τέχνης που υπήρχε στις δεκαετίες 1970-80. Εν ολίγοις, ο κόσμος της τέχνης εκτιμούσε ότι αυτός ο τομέας εκτός από λίγες εξαιρέσεις, αφορούσε μόνο τα μέλη του ΝΑΤΟ! Το θεωρούσα αυτό ιδιαίτερα σοκαριστικό και ήθελα να βρω καλλιτέχνες και στον υπόλοιπο κόσμο. Η αρχική φιλόδοξη ιδέα ήταν να αναμείξω πενήντα καλλιτέχνες του δυτικού κόσμου της αβανγκάρντ με πενήντα άλλους καλλιτέχνες τελείως άγνωστους προσφέροντας νέες προοπτικές και οπτικές γωνίες.

Γιατί αυτός ο τίτλος, «Οι Μάγοι της Γης»;
Προφανώς, δεν πίστευα ότι κάποιοι καλλιτέχνες ήταν και μάγοι! Πολλοί παράγοντες με οδήγησαν σε αυτήν την επιλογή. Υπάρχει στη Γαλλία αυτή η έκφραση: «η μαγεία της τέχνης», η οποία είναι μια ποιητική εικόνα. Επίσης ήμουν επηρεασμένος απ’ αυτό που λέγανε οι ανθρωπολόγοι της εποχής σχετικά με την έννοια της τέχνης, που σύμφωνα με αυτούς δεν υπήρχε σε όλες τις κουλτούρες. Επομένως, αυτή η λεκτική επιλογή εμπεριείχε όλα τα απαραίτητα στάδια που επιλέχτηκαν, χωρίς να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη τέχνη. Αλλά πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε ότι σε όλους τους πολιτισμούς, τιμούμε τους θεούς με αυτό που θεωρούμε ό,τι πιο όμορφο, όποιοι κι αν είναι οι αισθητικοί κανόνες. Και αυτό το ονομάζουμε τέχνη.

Πώς έγινε η επιλογή των καλλιτεχνών;
Ήταν μία απόλυτη εμπειρία, ένα στοίχημα. Δεν είχαμε κάποιο συγκεκριμένο μοντέλο, πηγαίναμε προς το άγνωστο. Εκείνη την εποχή, δεν υπήρχε ιντερνέτ. Αρχίσαμε συγκεντρώνοντας όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες και εθνογραφικά βιβλία. Ήμαστε τέσσερις επιμελητές, και στείλαμε περισσότερους από είκοσι υπεύθυνους αποστολής σε ταξίδι αναζήτησης σε όλες τις ηπείρους για να βρουν επί τόπου πληροφορίες, συχνά και κριτικές. Στηριχτήκαμε πολύ στο δίκτυο της Γαλλικής Ένωσης Καλλιτεχνικής Δράσης (AFAA), που στη συνέχεια έγινε το γαλλικό ινστιτούτο.

Ο προϋπολογισμός ήταν κολοσσιαίος
Ναι, και η έκθεση σχεδόν δεν έγινε για οικονομικούς λόγους. Υποστηριχτήκαμε από το Υπουργείο Πολιτισμού τον Jack Lang […] και από άλλους χορηγούς. Από τύχη καταφέραμε να πείσουμε και τον André Rousselet, τον Διευθύνοντα Σύμβουλο του canal+ και το κανάλι μας έδωσε πολλά εκατομμύρια φράγκα, μεγάλο ποσό για την εποχή. Παρ’ όλο τον προϋπολογισμό, δεν καταφέραμε να φέρουμε όλους τους καλλιτέχνες στο Παρίσι.

Ποια ήταν η υποδοχή της έκθεσης;
Ήταν ένα σοκ για τον καλλιτεχνικό κόσμο. Υπήρχαν πολλές αντιδράσεις στην αρχή, αλλά τελικά, στη συνέχεια υπήρχε μια σχετική αναμονή… και στα εγκαίνια της έκθεσης υπήρξαν πολύ έντονες κριτικές. Εκτός από αυτόν το μικρό κύκλο, πολλοί επισκέπτες βρήκαν την έκθεση πολύ όμορφη και συναρπαστική. Οι πιο «άγριες» κριτικές προήλθαν φυσικά από τη Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Διέκρινα ένα είδος ζήλιας. Όλος ο κόσμος μιλούσε γι’ αυτήν την έκθεση, κάτι συνέβαινε στο Παρίσι ενώ μέχρι τότε η Νέα Υόρκη είχε το πάνω χέρι στη σύγχρονη τέχνη: υπήρχε μια νέα ανάσα!

Περιμένατε όλες αυτές τις κριτικές;
Ήξερα ότι θα υπήρχαν αντιδράσεις, αλλά δεν ήξερα ποια μορφή θα πάρουν. Διεύθυνα το εθνικό μουσείο μοντέρνας τέχνης εκείνη την εποχή, και είχα προγραμματίσει μία σειρά από μονογραφικές εκθέσεις καλλιτεχνών του τρίτου κόσμου στον απόηχο της έκθεσης. Αλλά δεν έγινε. Δεν ανανεώθηκε το συμβόλαιό μου και άφησα το κέντρο Pompidou ένα χρόνο αργότερα. Για κάποια χρόνια ήμουν περιθωριοποιημένος από τον καλλιτεχνικό κύκλο, με αντιμετώπιζαν σαν ένα περίεργο ζώο. Χρειάστηκε να αφομοιωθεί πρώτα η έκθεση για να φανούν οι θετικές επιδράσεις.

Ήταν έκπληξη για εσάς που το κέντρο Pompidou προτείνει τα 25^α γενέθλια αυτής της έκθεσης;
Μου δίνει μεγάλη χαρά, όπως φαντάζεστε. Αυτή η έκθεση αποτέλεσε ένα σημείο καμπής στον τρόπο κατανόησης της σύγχρονης τέχνης. Και ήταν σημείο καμπής και στη ζωή μου. Μου έδειξε ότι σε αυτό το επάγγελμα δεν πρέπει να ακολουθούμε τις αποδεκτές ιδέες, αλλά να παίρνουμε ρίσκα. Έπρεπε πρώτα να αφομοιωθεί, αλλά πάντα είχα πολλά οφέλη πάνω σ’ αυτό το θέμα. Έμεινε ως μία από τις δύο-τρεις εκθέσεις φάρους των τριάντα τελευταίων ετών.

Μια σύντομη αναδρομή…

Ο Joe Ben Jr ο νεότερος, γιος ενός γιατρού Navajo από το Νέο Μεξικό, αφήνει το ίχνος της ζωγραφικής του με μεταλλικές χρωστικές ουσίες πάνω σε λευκή στρώση άμμου. Σύμφωνα με παραδοσιακή θεραπευτική τελετουργία ο ασθενής τοποθετείται στο κέντρο. Για να αποφύγει την ιεροσυλία, κατά τη διάρκεια της έκθεσης ο «καλλιτέχνης» επινοεί τις δικές του φιγούρες, φυλάσσοντας τα επίσημα σχέδια του ύφους Navajo. Στο τέλος της έκθεσης, σύμφωνα με το τελετουργικό, η άμμος μεταφέρθηκε και σκορπίστηκε στην έρημο. Ένα ωραίο παράδειγμα εφήμερης τέχνης με στοιχεία μαγείας: το έργο φτιάχνεται με εξαιρετική λεπτότητα και λεπτομέρεια και στο τέλος…σκορπίζεται.

Η Marina Abramovic, η καλλιτέχνης με καταγωγή από τη Σερβία, ήταν από τους γνωστούς καλλιτέχνες που συμμετείχαν στην έκθεση με το έργο «Boat emptying, stream entering» όπου τοποθετώντας δώδεκα γλυπτά από ροζ χαλάζια στο ύψος του κεφαλιού, της καρδιάς και των γεννητικών οργάνων, προσκαλεί τους επισκέπτες να διαλέξουν το συνδυασμό που τους ταιριάζει και να πιέσουν μέχρι η ενέργεια να εισχωρήσει σε αυτούς, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις των Αβοριγίνων της Αυστραλίας.

Ο Sunday Jack Akpan από τη Νιγηρία, δημιουργεί δώδεκα ταφικά αγάλματα. Τα ομοιώματα φυσικού μεγέθους των νεκρών, αποσκοπούν στο να διαιωνίσουν τη μνήμη τους στους τάφους.

Με το έργο «Ζει στις ράγες» ο José Bedia από την Κούβα, κάνει αναφορά στην αναγκαστική εργασία των μαύρων για να κατασκευάσουν σιδηροδρομικές ράγες.