Λίλα Παπούλα: Οι τοίχοι ρουφούν το χρόνο και παγιδεύουν τη μνήμη

Γιάννης Τζιμούρτας

Δημοσιογράφος

Θέλω να δείξω αυτό που εγώ βλέπω και αισθάνομαι, δουλεύω με εικόνες από το παρελθόν, σβήνω και γράφω, γράφω και σβήνω

Η ιδέα του τοίχου απασχολεί τη Λίλα Παπούλα εδώ και αρκετά χρόνια. Άλλωστε ο τοίχος αντέχει στο χρόνο, απορροφά το χρόνο και γίνεται φορέας μνήμης. Για την καλλιτέχνιδα από τα φοιτητικά της χρόνια ακόμη, ήταν συναρπαστικός όλος αυτός ο κόσμος των σπηλαίων με τις αρχετυπικές γραφές και σχεδιάσματα. Το σπήλαιο του Λασκώ π.χ. με τις παλαιολιθικές τοιχογραφίες, ήταν πάντα πηγή καλλιτεχνικής σκέψης και προβληματισμού.

Εκεί θα τα βρεις. Μεικτή 100 x 150 εκ.

Την συγκινεί οτιδήποτε έχει σχέση με το παρελθόν που μπορεί όμως να μιλά για το παρόν. Να ανιχνεύει, να αποκαλύπτει και να συνδέει ακόμη και ένα μισογκρεμισμένο τοίχο με το παρόν. Να κεντρίζει το τοπίο της ψυχής μας μιλώντας για τοίχους ξεβαμμένους και χορταριασμένους.
Όλη αυτή η δουλειά των τοίχων και ερειπίων παρουσιάζεται στην έκθεση «Σ τοίχοι που έκρυβαν το πρόσωπό μας» στη γκαλερί Ευριπίδης. Ο τίτλος εμπνευσμένος από τους στίχους του Μανόλη Αναγνωστάκη περικλείει την αίσθηση της απώλειας αλλά και της ελπίδας.

Κυρία Παπούλα είναι όλοι αυτοί οι τοίχοι αποτυπώματα φθοράς;

Αποτυπώματα φθοράς, ίχνη από αυτό που ήταν κάποτε, καθημερινές ιστορίες, ιστορίες προσωπικές, αναμνήσεις, φέρουν τα σημάδια του παρελθόντος και ταυτόχρονα μας τοποθετούν στο παρόν.

Αποτοίχωμα ΙΙΙ, 2017. Μεικτή τεχνική 150 x 100 εκ.

Η ανθρώπινη παρουσία υπονοείται μέσα από την απουσία.

Στη ζωγραφική μου, ο άνθρωπος είναι παρών μέσα στην απουσία του. Παραμονεύει και εισχωρεί ακόμα κι όταν δεν καταγράφεται ζωγραφικά, υπάρχει πάντα ως υπαινιγμός. Αυτό είναι κάτι σαν προσωπική ανάγκη.

Το παρελθόν μέσα από ένα ερείπιο ή ως ερείπιο;

Στο εξωτερικό αποτύπωμα της φθοράς πάνω στους τοίχους που απέμειναν όρθιοι μεν αλλά μόνοι, απογυμνωμένοι από αυτό που ήταν κάποτε η ζωή γύρω τους και πίσω απ’ αυτούς, στους τοίχους από τα ερείπια και τα ίχνη των γκρεμισμένων σπιτιών αυτής της πόλης, της Αθήνας, είδα κάποια στιγμή κάτι σαν μεταφορά αυτού που μπορεί να συμβαίνει σήμερα στο εσωτερικό τοπίο του καθενός μας.

θα ανοίξεις το παράθυρο στο φως. 2017. Μεικτή Τεχνική 130×150 εκ.

Βλέποντας όλους αυτούς τους τοίχους νοσταλγούμε, αλλά έχουμε παράλληλα κι ένα υπαρξιακό φόβο που προκαλεί το ερείπιο.

Το κίνητρο για αυτά τα έργα βγήκε μέσα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που ζούμε όλοι μας τα τελευταία χρόνια.
Αυτή η κρίση που δεν είναι μόνο οικονομική και πολιτική, είναι και κοινωνική και πολιτιστική, για πολλούς από εμάς καταλήγει να είναι ίσως και υπαρξιακή. Όπως κάθε άλλη κρίση έτσι κι αυτή μας υποχρεώνει να κοιτάξουμε λίγο μέσα μας, να νοσταλγήσουμε αυτά που αφήσαμε πίσω μας και να ξαναδούμε ο καθένας για τον εαυτό του και με τον εαυτό του, το άλμπουμ των προσωπικών μας φωτογραφιών και κυρίως, να κάνουμε συγκρίσεις με το σημείο στο οποίο φτάσαμε. Κάτω από την μελαγχολία των απωλειών που ο καθένας μας μπορεί να βιώνει, να βυθιστεί δηλαδή για λίγο μέσα στην νοσταλγία του χαμένου χρόνου, των παιδικών εκείνων σπιτιών με τις παιδικές- νεανικές φωνές, το θέατρο της Τετάρτης, το άγχος αλλά και την χαρά του σχολείου, τη θλίψη της Κυριακής όταν άρχιζε να βραδιάζει, τότε που τα πράγματα παρ’ όλο που έμοιαζαν πιο δύσκολα, ήταν πιο απλά, πιο φωτεινά και ίσως πιο αθώα.

Λίλα Παπούλα

Ανάμεσα σ’ αυτούς τους ξεθωριασμένους τοίχους κυκλοφορούν ανθρώπινες ψυχές;

Με την έννοια της ζωής που διαδραματίστηκε, της ζωής που άρχισε σ’ αυτά τα σπίτια, πίσω από αυτούς τους τοίχους που «απέμειναν», ναι υπάρχουν, υπάρχουν με τα σημάδια που άφησαν μέσα σ’ αυτά.

Μιλήστε μας λίγο για τη διαδικασία «γέννησης» του έργου. Πώς φθάνετε στη θεματογραφία, για τις εκπλήξεις και το απροσδόκητο που προκύπτουν στη διάρκεια της δουλειά σας.

Δεν μ’ ενδιαφέρει η καλλιέπεια, θέλω να δείξω αυτό που εγώ βλέπω και αισθάνομαι, δουλεύοντας λοιπόν με εικόνες από το παρελθόν, σβήνω και γράφω, γράφω και σβήνω, όσο απλό κι αν ακούγεται άλλο τόσο δύσκολο είναι το σκάψιμο της εικαστικής δημιουργίας. Είναι φορές που νομίζω ότι έχω ξεχάσει τα πάντα, κι όμως εκεί ξαφνικά υπάρχει το απροσδόκητο που παραμονεύει και αυτό είναι ακριβώς που με ενδιαφέρει να αποτυπώσω. Να συλλάβω έστω για λίγο, όσο κρατάει το άνοιγμα και το κλείσιμο αυτού του «άλλου» φακού, του εσωτερικού μου φωτογραφικού φακού εκείνο που μέχρι πρότινος μου διέφευγε, αφήνοντας στη σκέψη μου ένα ανησυχητικό κενό, ένα λευκό, μια απουσία νοήματος, μια απουσία εικόνας. Χρησιμοποιώ συχνά τις φωτογραφίες που κρατώ σαν ημερολόγιο, κι αυτός είναι ένας τρόπος να θυμάμαι.

Στο πρώτο γύρισμα της δεύτερης σκάλας
Γύρισα κι είδα κάτω
Το ίδιο σουλούπι έστριβε το κάγκελο
Κάτω απ’ την άχνα του όζοντα αέρα…

Στο δεύτερο γύρισμα της δεύτερης σκάλας
Τους άφησα χορεύοντας, γυρίζοντας πιο κάτω,
Δεν ήταν άλλες πια μορφές και η σκάλα σκοτεινή… Τ.Σ.Έλιοτ Τετάρτη των Τεφρών ΙΙΙ

Η φωτογραφία με βοηθάει γιατί έχει την ιδιότητα να σταματά το χρόνο, χωρίς να τον παγώνει. Ξαναβλέποντας λοιπόν αυτές τις φωτογραφίες, που πολλές από αυτές είναι τραβηγμένες από το 1980, μέσα σε έναν άλλο χώρο και σ’ έναν άλλο χρόνο, στο παρόν του πολύ προσωπικού μου χώρου του εργαστηρίου μου, ξαναβρίσκω σχετικά εύκολα και αρκετά νωπή την συναισθηματική εγγραφή της πρώτης ματιάς της στιγμής που τις τράβηξα. Χτίζω λοιπόν σιγά- σιγά, πάνω στην επιφάνεια που δουλεύω την εικόνα που εγκαλεί μέσα μου η φωτογραφία που βλέπω και που κατά κάποιο τρόπο με βλέπει κι εκείνη.
Έτσι το έργο φέρνει επάνω του μεταμορφωμένα όλα τα ίχνη από κάτι που έπαψε μεν να υπάρχει, που κάποια στιγμή υπήρξε κι έφυγε, αλλά από το άλλο μέρος εξακολουθεί να είναι και πολύ υπαρκτό.
Πάντα με ενδιαφέρει και με γοητεύει αυτό το αναπάντεχο παιχνίδι με το χρόνο και τον τόπο στο άλλοτε, στο τώρα και στο μετά, στο εδώ και στο αλλού, στο μέσα και στο έξω, στο είναι και στο δεν είναι.

Στιγμιότυπα VIII, 2017. Μεικτή τεχνική 40 x 40 εκ.

Πόσο ο χρόνος επηρέασε ή άλλαξε τη δουλειά σας;

Τα πάντα αλλάζουν και εξελίσσονται με το χρόνο που φεύγει και κυλάει μέσα από τα χέρια μας. Πάντα όμως με ενδιέφερε, σε όλες τις ενότητες της δουλειάς μου, ο τοίχος, ως επιφάνεια, ως ματιέρα, ως αίσθηση του σοβά με τις ρωγμές του. Ο τοίχος είναι για μένα κάτι το καταπληκτικό, αντέχει στο χρόνο αλλά και αντέχει τον χρόνο. Δεν ξέρω αν και ο χρόνος τον αντέχει… Οι τοίχοι ρουφούν τον χρόνο κυριολεκτικά, είναι οι πιο πιστοί αποθεματοφύλακες της μνήμης.
Μου δίνει επίσης η ιδέα του τοίχου τη δυνατότητα να παίξω με αυτό το παιχνίδι του χτισίματος και της αποδόμησης, αλλά και της αναδόμησης που μπορεί να γίνεται με αφετηρία τα ίχνη, τα δικά μου και των άλλων, που μένουν πάνω σε μια επιφάνεια από κάτι που έχει φύγει. Εν τέλει αυτή η ματιέρα, αυτό το υλικό είναι σαν να αφηγείται μαζί με εμένα.

Στιγμιότυπα I, 2017. Μεικτή τεχνική 40×40

Η ζωγραφική είναι αφήγηση;

Η αφήγηση είναι το πρόσχημα. Δεν είναι μόνο η αναπαράσταση που μετράει. Η αναπαράσταση γίνεται το μέτρο της δυνατότητας να «μιλήσει» αυτό που δεν μπορούμε να συλλάβουμε

Τι πιστεύετε ότι διαβάζει ο θεατής σε ένα έργο σας;

Το ενδιαφέρον σ’ αυτήν την σχέση θεατή – έργου είναι να μπορέσει ό θεατής να ακουμπήσει δικά του πράγματα πάνω στο έργο, με μια αμεσότητα και συναίσθημα, έτσι όπως ανοίγουμε ένα παράθυρο και βλέπουμε έξω, όλα αυτά που υπάρχουν χωρίς απαραίτητα τη δική μας παρουσία…

Επιμένετε ζωγραφικά. Γι’ αυτό ολοκληρώνοντας τη συζήτηση μιλήστε μας για τη θέση της ζωγραφικής σήμερα, καθώς άλλες μορφές εικαστικής έκφρασης μοιάζουν να διεκδικούν ένα μεγάλο μερίδιο προβολής και προώθησης.

Η ηλεκτρονική εικόνα είναι κυρίαρχη στις μέρες μας, και παρ’ όλο που μια «εικόνα = χίλιες λέξεις», αυτό ενέχει τον κίνδυνο να χάνουμε πολλές φορές την ουσία και να μένουμε στην επιφάνεια των λέξεων ή των χιλιοειπωμένων εικόνων. Η ζωγραφική έχει περιορισθεί τα τελευταία χρόνια διεθνώς. Ιστορικοί, curators, μουσεία και γκαλερί έχουν δώσει τον πρώτο λόγο σε άλλες μορφές εικαστικής έκφρασης, βάζοντας σε πρώτο πλάνο την θεωρία, το concept. Έχω αισθανθεί, ότι κάποιες φορές, πρώτα μοιάζει να έρχεται η ιδέα, το concept, η θεωρία και μετά το έργο.

Πέρασμα, 2017. Μεικτή τεχνική 120 x170 εκ.

Και μάλιστα, αυτό το δεύτερο να μη μπορεί «να μιλήσει» από μόνο του, χωρίς δηλαδή κάποιος να πρέπει να μας ψιθυρίσει κάτι γι’ αυτό. Σαν δηλαδή η εγκεφαλική κατανόηση του έργου να αποτελεί προϋπόθεση για την εικαστική δικαίωσή του. Αυτό, ασφαλώς δεν συμβαίνει πάντα, ούτε βέβαια συμβαίνει με όλους τους εικαστικούς. Ο κίνδυνος δηλαδή δεν είναι ο τρόπος που κάνουμε τέχνη, αλλά η επανάληψη, ο συρμός. Και αυτόν τον κίνδυνο τον διατρέχουμε όλοι ανεξαιρέτως.
Αλλά για να επανέρθουμε στη Ζωγραφική, νομίζω ότι κερδίζει το χαμένο της χρόνο και χώρο, ανανεώνοντας διαρκώς την εικαστική γραφή και τη γλώσσα της, παραμένοντας ανοιχτή στα καινούρια ρεύματα και εμπλουτιζόμενη από αυτά. Έτσι κι αλλιώς, η Ζωγραφική, η εικαστική Τέχνη θα έλεγα, είναι μία και δεν διαμοιράζεται, δεν ομαδοποιείται, ούτε ακόμα λιγότερο, στεγανοποιείται με βάση τις διάφορες Σχολές, τους τρόπους, τις τάσεις, ή τα ρεύματα που (ευτυχώς!) την διατρέχουν.