Καρέλ Απέλ: Όταν το συναίσθημα παίρνει μορφή

Γράφει από το Παρίσι
ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης

Το μουσείο σύγχρονης τέχνης στο Παρίσι, εκθέτει έργα του Καρέλ Απέλ. Ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός, μας σκουντάει για να αφεθούμε στο βαθύτερο «είναι» μας και να πετάξουμε τους καθωσπρεπισμούς, τουλάχιστον όσων αφορά στην εικαστική ματιά μας. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι της 20 Αυγούστου.
Ήταν μεγαλόσωμος, με μουστάκι και η όλη του εικόνα θύμιζε τύπο ανθρώπου από την Ανατολική Ευρώπη. Τα σωματότυπα μας ξεγελούν… ο Ολλανδός εικαστικός Καρέλ Απέλ γεννήθηκε το 1921 στο Άμστερνταμ και πέθανε το 2006 στη Ζυρίχη. Οι Γάλλοι τον τιμούν, με μια αναδρομική έκθεση, με 22 έργα, ζωγραφικά και γλυπτά, από το ίδρυμα της Ολλανδίας που φέρει το όνομα του. Ο Απέλ έζησε στο Παρίσι από το 1950 έως το 1977 και κατάφερε να γίνει γνωστός, από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και το Μεξικό, μέχρι τη Γιουγκοσλαβία και τη Βραζιλία.
Σπούδασε στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών στο Άμστερνταμ μεταξύ 1940 και 1943, ενώ άρχισε να εκθέτει τα έργα του το 1946. Είναι σαφείς οι επιρροές του από τους Πάμπλο Πικάσο, Ανρί Ματίς αλλά κυρίως από τον Ζαν Ντιπιφέ. Συμμετείχε σε διάφορες εικαστικές ολλανδικές πειραματικές ομάδες που τους ενδιέφερε η σχέση της αφαίρεσης και της γεωμετρίας στη σύνθεση κι έτσι ήρθε σε επαφή με πολλούς καλλιτέχνες. Αργότερα, γίνεται μέλλος της διεθνούς, θρυλικής, καλλιτεχνικής ομάδας CoBrA.
Η ομάδα CoBrA ήταν η πρώτη που χρησιμοποίησε τις ενστικτώδεις ανάγκες έκφρασης στη ζωγραφική, χωρίς να υποκύπτει σε συμβάσεις. Δημιουργήθηκε στο Παρίσι το 1948 και υπήρξε ενεργή μέχρι το 1951.( Εδώ μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και τον παρεξηγημένο όρο: «l΄art brut» ο οποίος σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει, «ωμή τέχνη από ανίδεους»…) Ιδρυτές και κύριοι εκπρόσωποί της (εκτός από τον Ζαν Ντιμπιφέ, ο οποίος ήταν ο πρωτοπόρος που μιλάει για την «τέχνη του περιθωρίου» και διέκρινε σε αυτή μια αυθεντική δημιουργική παρόρμηση, ικανή να παράγει σημαντικά έργα τέχνης) ήταν ο Άσγκερ Γιόρν, ο Κριστιάν Ντοτρεμόν και ο Κόνσταντ. Το όνομα της ομάδας προέκυψε από τα αρχικά γράμματα των πόλεων καταγωγής των ιδρυτών της: Κοπεγχάγη, Βρυξέλλες και Άμστερνταμ. Με κύρια χαρακτηριστικά τον αυθορμητισμό και τον πειραματισμό κατάφερε και κατέγραψε ιδιαίτερη επιτυχία, έχοντας ένα ενιαίο ύφος, αναγνωρίσιμο διεθνώς. Η ομάδα CoBrA, ήταν εμφανώς επηρεασμένη από μαρξιστικές ιδέες, ενώ δεν σταμάτησε να αναζητά, νέες διαδρομές εικαστικής έκφρασης, προς μια διαφορετική, «λαϊκή προσέγγιση» της τέχνης, δίνοντας έμφαση στον αυθορμητισμό και την παιδική ζωγραφική, εκτιμώντας τις αρχέγονες μορφές της. Ο Απέλ, μαζί με τους Γιόρν και Αλετσίνσκι ήταν από αυτούς που έδωσαν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα αυτής της εικαστικής ομάδας. Το αισθητικό αποτέλεσμα της ομάδας CoBrA διδάσκεται στο μάθημα της Ιστορίας της τέχνης στις σχολές καλών τεχνών, σε ολόκληρο τον κόσμο.
Πολύ ιδιαίτερο είναι ένα φιλμ στην έκθεση που αποτυπώνει τον τρόπο και την ένταση του καλλιτέχνη καθώς «ζωγραφίζει». Μην φανταστείτε πως, όπως ένας ζωγράφος, παίρνει τα πινέλα του και αρχίζει, ήρεμα να κάνει ένα προσχέδιο… Ο Απέλ, αδειάζει μερικά μεγάλα σωληνάρια με μπογιές πάνω στο τραπέζι, τα ανακατώνει, στην κυριολεξία όπως όπως, κάποια ψυχρά χρώματα και κάποια θερμά, χωριστά, παίρνει δύο τεράστιες σπάτουλες, μία σε κάθε χέρι, «φορτώνει» σε κάθε σπάτουλα, όσο μπογιά μπορεί να κάτσει επάνω, και αρχίζει να χαστουκίζει τον καμβά με βίαιες κινήσεις. Εναλλάσσει τις σπάτουλες με τεράστια φαρδιά πινέλα ή ακόμη και με τα δάχτυλα του, σε κάποια σημεία στρώνει την πάστα από το χρώμα. Άλλοτε φοράει γάντια κι άλλοτε όχι, απομακρύνεται για να δει τι έγινε και ξανά επιτίθεται, τον βλέπουμε να σφίγγει τα δόντια και ρυτίδες να εμφανίζονται στο πρόσωπο από την ένταση, ιδρώνει. Ξαφνικά με μια σπάτουλα, κοπανάει ένα σημείο με χρώμα, όπως κάποιος άλλος θα μπορούσε να επιτεθεί σε μύγα με μυγοσκοτώστρα πάνω στον τοίχο. Ο καμβάς τραντάζεται, αλλά είναι καλά στερεωμένος, όπως βλέπουμε από πλάνο στο πίσω μέρος του έργου. Ο Απέλ σχεδόν ξιφομαχεί με τα φαντάσματα του, σκύβει και τεντώνεται, ενώ τα πόδια είναι σε στάση αναμονής, ανοιχτά και λυγισμένα και πανέτοιμα για την επόμενη απρόβλεπτη κίνηση. Κάπου κάπου, παίρνει ολόκληρο το σωληνάριο με το χρώμα και επεμβαίνει ωμά, οι κινήσεις του σπασμωδικές και απότομες, λες και κυνηγάει την έμπνευση από σπιθαμή σε σπιθαμή… Αν και πολύ σοβαρός, δεν κρύβει την παιδικότητα και τον αυθορμητισμό, ίχνη πρωτόλειου χειρισμού, στοιχείο άκρως απαραίτητο, γοητευτικό και άμεσο, ως αποτέλεσμα της εξερεύνησης και του αυθεντικού. Όλα φαίνονται αβέβαια, όμως το αποτέλεσμα αποδεικνύει στο θεατή πως αυτός ο καλλιτέχνης είχε ένα φανταστικό όραμα, γιατί το αποτέλεσμα είναι άγρια ισορροπημένο, σε κάθε έργο του!
Ο Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη χειρονομία και την κίνηση, που είναι τόσο άμεση, ώστε το μυαλό του θεατή, υποσυνείδητα πάει στον Αμερικάνικο αφαιρετικό εξπρεσιονισμό, στον Τζάκσον Πόλοκ, σε κάτι λαζούρες στις άκρες τις λίμνης του Μονέ, στο βαθύ αποτύπωμα του πινέλου στις παχιές χρωματικές πάστες του Βαν Γκόγκ, στον οξύθυμο Θεόδωρο Στάμο και στον Ντε Κούνιγκ.
Η έκθεση περιλαμβάνει ενότητες έργων και από την περίοδο πριν την σύσταση των CoBrA, όπου ο Απέλ είναι πιο περιγραφικός, σε ηλικία 27 ετών αλλά και από τη δεκαετία του 60 και 70 όπου ζει μεταξύ Γαλλίας, Ιταλίας  και Αμερικής, κάνοντας μια στροφή στην Ποπ αρτ, με πλαστικά  λουλούδια γύρω από πορτρέτα, αλλά και τεράστια γλυπτά από κορμούς δέντρων, τον ελκύει ιδιαίτερα η γλυπτική και οι κατασκευές, αναπαριστώντας  δραματικές σκηνές, με φυσικές καταστροφές και ανθρώπους που είναι σχεδόν μη αρτιμελείς. Καθώς βλέπουμε και έργα από τις δεκαετίες 80, 90 και 2000, πως από τα έντονα φωτεινά χρώματα, στρέφεται σε πιο λιτές και σκούρες αποχρώσεις, απλοποιώντας τη γραφή του και πως αρχίζει να παλεύει με μια αίσθηση παραίτησης τουλάχιστον, θεματολογικά…  Πρέπει να πούμε εδώ για τους Γάλλους διοργανωτές του μουσείου, παρά τον ενθουσιασμό μας για το μέγεθος αυτού του καλλιτέχνη και τη δύναμη των έργων του, πως τα 22 έργα είναι λίγα σε αριθμό, για μια πορεία 60 χρόνων…

*Ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης είναι εικαστικός – χαράκτης.

 

Last modified: 17/12/2017