Θωμάς Μπερτόλης: Ο καλλιτέχνης που είδε τα γλυπτά του να γίνονται στάχτη στο Μάτι

Γιάννης Τζιμούρτας

Δημοσιογράφος

«Θεωρώ τα έργα μου καθαγιασμένα από τη φωτιά…»

Στις 24 Σεπτεμβρίου του 2018 ο Θωμάς Μπερτόλης θα παρουσίαζε την ατομική του έκθεση στην αθηναϊκή γκαλερί «7». Όλα τα γλυπτά ήταν έτοιμα και ο κατάλογος της έκθεσης στο τυπογραφείο. Όμως αυτή η έκθεση δεν έμελλε να βγει ποτέ στο φως. Η τύχη δεν ήταν με το μέρος της. Τα έργα, τα σχέδια, τα υλικά του καλλιτέχνη πνίγηκαν στη μεγάλη πυρκαγιά που χτύπησε το Μάτι δύο μήνες νωρίτερα (28 Ιουλίου 2018). Το σπίτι της οικογένειας έγινε στάχτη και μαζί σημαντικό μέρος από τη δουλειά του καλλιτέχνη.
Η ιστορία του Θωμά Μπερτόλη είναι μια από τις εκατοντάδες προσωπικές ιστορίες που σημάδεψαν το καλοκαίρι της μεγάλης καταστροφής στο Μάτι. Γνώρισα προσωπικά το Θωμά μετά την πυρκαγιά. Ήταν για μένα μια ανακουφιστική έκπληξη. Περίπου τέσσερις μήνες μετά την καταστροφή ο καλλιτέχνης βρίσκει τη δύναμη να σχεδιάσει και πάλι, να ξαναπλάσει τον πηλό, να σμιλεύσει, να «χτίσει» ένα νέο καμίνι και να δημιουργήσει από την αρχή. Για το Θωμά η φωτιά δεν ήταν πιο δυνατή απ’ την ελπίδα. Τα καταστραμμένα έργα του είναι οι «σβησμένες σκιές» που ζουν μέσα του και που σιγά σιγά αρχίζουν να αναπνέουν.
Ο Θωμάς Μπερτόλης είναι χαρακτηριστικός καλλιτέχνης «της ωμής τέχνης». Θαυμάζει και μελετά τον Πικάσο, το Ντιμπιφέ, τον κυκλαδικό και μινωικό πολιτισμό, τα κυπριακά ειδώλια, την προκολομβιανή τέχνη, τις δημιουργίες των Παπούα της Νέας Γουινέας, τους ινδιάνους, την εποχή του Χαλκού. Κι όλη αυτή η έρευνα και η προσπάθεια γεννά μορφές και ζώα κυρίαρχες στους μύθους του Αισώπου. Ο Θωμάς είναι ένας καλλιτέχνης που απολαμβάνεις να συζητάς μαζί του για την τέχνη του κι ας έχουν περάσει μόνο κάποιοι μήνες από τη μεγάλη καταστροφή… Βρήκε το δρόμο «ατράνταχτος να ξεκινήσει πάλι…».

Θωμά έζησες κάτι που όπως λένε «ούτε στον εχθρό μου να τύχει». Βίωσες την καταστροφή του σπιτιού σου, των έργων σου, του εργαστηρίου σου.

Πιστεύω ότι άλλο να το διηγείσαι και άλλο να το ζεις. Προσωπικά ασφαλώς ήταν τραυματική εμπειρία η οποία συνέβη λίγες μέρες μετά από την απώλεια του αγαπημένου μου πατέρα. Ήταν σπίτι τριών γενεών από τον προπάππου μου.
Με αντικείμενα και βιβλία μεγάλης αξίας, πάρα πολλά εκ των οποίων ήταν πρώτες εκδόσεις με αφιερώσεις σημαντικών συγγραφέων, σχέδια και γράμματα του Φώτη Κόντογλου προς τον παππού μου, έργα δικά μου και της μητέρας μου που είναι αγιογράφος και ζωγράφος πορσελάνης.

Προσπάθησες να σώσεις κάτι από την καταστροφή ή φωτιά δεν σας έδωσε κάποια ευκαιρία;

Μόνο ένα σας λέω, όταν επιτέλους καταφέραμε να φύγουμε η φωτιά ήταν στο γειτονικό οικόπεδο και μας απειλούσε.

Έχω μια ερώτηση όχι πρέπουσα αλλά θα την κάνω. Το σπίτι ή τα έργα εκείνες τις στιγμές κυριαρχούσαν στην αγωνία σου;

Ούτε το σπίτι ούτε τα έργα κυριαρχούσαν στην αγωνία μου. Αυτές τις ώρες κοιτάζεις να σωθείς. Ο μοναδικός μου σκοπός ήταν να πάρω τους δικούς μου και τον σκύλο μου και να σωθούμε.

Πώς ένιωσες όταν μετά τη φωτιά μπήκες στο σπίτι και είδες τα πάντα κατεστραμμένα;

Το επόμενο πρωί μετά την φωτιά πήγα με τα αδέρφια μου. Σοκαρίστηκα… Η ατμόσφαιρα ήταν αποπνικτική. Η μυρωδιά των καμένων έντονη. Το σπίτι μας εντελώς κατεστραμμένο εσωτερικά και εξωτερικά με μεγάλες ζημιές. Ο κήπος που φρόντιζα με τόση αγάπη ανύπαρκτος. Τα έργα της έκθεσης που θα έκανα στην Γκαλερί 7 στις 24 Σεπτέμβρη, σπασμένα, μαυρισμένα και γεμάτα λιωμένα γυαλιά. Ευτυχώς τα καμίνια μου και τα εργαλεία μου που ήταν στο υπόγειο σώθηκαν. Μεγάλη ανακούφιση μες στην μαυρίλα.

Ο Θωμάς Μπερτόλης στο νέο εργαστήριο που δημιούργησε στη Λούτσα

Έχεις στο σπίτι και στο εργαστήριο πολλά από τα έργα που καταστράφηκαν. Πώς νιώθεις όταν τα παίρνεις στα χέρια σου;

Επειδή τα έργα ψήνονται σε μεγάλες θερμοκρασίες δεν έλειωσαν αλλά τα περισσότερα έσπασαν ολόκληρα η κομμάτια τους, και μαυρίσανε όσα έχουν σωθεί. Αυτά τα έργα μου προκαλούν δέος και σεβασμό. Αισθάνομαι ότι έχουν καθαγιαστεί περνώντας μέσα από τη φωτιά. Θα μπουν ως μαρτυρία στην επόμενη μου έκθεση που ετοιμάζω.

Έχεις στήσει ένα νέο εργαστήριο, καμίνι κλπ. Έχεις αρχίσει να δουλεύεις πάλι;

Ναι ευτυχώς μπόρεσα να φτιάξω καινούργιο εργαστήριο. Και δουλεύω πυρετωδώς.

O Ντιμπιφέ αναφερόταν συχνά στο σεβασμό των «πρωτόγονων» για όλα τα πλάσματα της γης. Ήταν απέναντι στις κυρίαρχες ιδέες. Νομίζω ότι η επαφή σου με τη σοφία του Αισώπου έχει να κάνει με το σεβασμό σε ό,τι μας περιβάλλει.

Φυσικά. Όλα τα πλάσματα της φύσης έχουν μια ηθική μοναδική και αυθεντική. Ο Αίσωπος εμπνευσμένος από αυτήν, έβαλε τα ζώα να συνομιλούν μεταξύ τους και να αλληλοεπιδρούν το ένα με το άλλο σαν άνθρωποι. Τόνισε τα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους και τις εσωτερικές ιδιαιτερότητες τους. Οι πράξεις τους και οι συμπεριφορές τους αποτελούν ηθικό δίδαγμα για τους ανθρώπους.

Πώς ξεκίνησες τη «συνομιλία» σου με τον Αίσωπο;

Η αγάπη μου για τα ζώα με οδήγησε στον Αίσωπο. Πάντα έφτιαχνα μορφές ζώων και στην πορεία μου ταίριαξε η σκέψη και τα διδάγματα του Αισώπου.

Νιώθω ότι όλα αυτά τα ζωάκια που ξεπετάγονται μέσα από τους μύθους του Αισώπου και ξαναπαίρνουν μορφή στο εργαστήριο σου, ζωντανεύουν ένα πνεύμα ελευθερίας που λείπει στις μέρες μας

Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι δέσμιος της ύλης και εγκλωβισμένος στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Μόνο ελεύθερος δεν είναι, αντίθετα με τα ζώα που (όταν δεν ταλαιπωρούνται από τους ανθρώπους) απολαμβάνουν την ελευθερία τους.

Βλέποντας όλα αυτά τα ζωάκια αναρωτιέμαι αν ισχύει σε σένα η ρήση που λέει «από τότε που γνώρισα τους ανθρώπους αγάπησα τα ζώα»
Η φωτογραφία του καλλιτέχνη για τον κατάλογο της εκθέσης. Οι φωτογραφίες που ακολουθούν είναι από τον κατάλογο της έκθεσης

Αλήθεια είναι ότι η αγάπη που σου προσφέρει χωρίς όρια και ανιδιοτελώς το ζώο, υπάρχει πολύ σπάνια στις ανθρώπινες σχέσεις. Το ζώο ακόμη και όταν επιτίθεται είναι ή προς άμυνα ή προς επιβίωση.

Τι σημαίνει για σένα «πειραματίζομαι»

Όλη μου η τέχνη είναι ένας ατελείωτος πειραματισμός. Ειδικά το υλικό μου, ο πηλός θέλει συνεχή πειράματα

Γεννήθηκες με το μολύβι του σχεδίου στο χέρι ή η τέχνη προέκυψε στην πορεία

Η Τέχνη προέκυψε στην πορεία βρίσκοντας και ανακαλύπτοντας τον εαυτό μου μετά από πολλές αναζητήσεις.

Οι επιρροές σου στο σχέδιο και γενικότερα στη δουλειά σου από ποιους καλλιτέχνες μπορούμε να πούμε ότι προέρχονται;

Ο πρώτος είναι βέβαια ο Πικάσο. Επηρεάστηκα βαθιά από τους Μινώταυρους του. Επίσης ο Ντιμπιφέ με την «Ωμή τέχνη» των πρωτόγονων και των παιδιών.
Δεύτερο: Ο Κυκλαδικός πολιτισμός με τα ειδώλια της Πάρου της Νάξου, και των άλλων Κυκλάδων καθώς και τα Κυπριακά ειδώλια ταύρων πουλιών και άλλων ζώων. Επίσης από τα ευρήματα της εποχής του χαλκού στην τρίτη χιλιετία του. Από την Μινωική εποχή με τους ταύρους και τους χορευτές.
Και τρίτο: Από την προκολομβιανή τέχνη, από τις μάσκες πρωτόγονων φυλών της Ωκεανίας, από τους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής, από την Αίγυπτο, απ’ τους Παπούα της Νέας Γουινέας.

Μίλησε μας λίγο για τη διαδικασία της δουλειά σου. Τα υλικά που χρησιμοποιείς, την προετοιμασία, την εκτέλεση και γενικότερα τα βήματα από την αρχή ως το τελικό έργο.

Πλάθω τον πηλό με τα χέρια μου. Όχι σε τροχό… Κάθε κομμάτι είναι μοναδικό και δεν επαναλαμβάνεται. Χρησιμοποιώ διάφορους πηλούς υψηλής θερμοκρασίας, μπαντανάδες, υαλώματα, οξείδια. Αφού πλαστεί το γλυπτό, μένει για αρκετό χρονικό διάστημα μέχρι να στεγνώσει πολύ καλά και να μην έχει καθόλου υγρασία και μετά μπαίνει στο καμίνι και ψήνεται στους 1200 βαθμούς.
Ο πηλός στα χέρια μου, νιώθω να είναι κάτι ζωντανό, που υπακούει στις εντολές της σκέψης μου, που δαμάζεται από τα χέρια μου. Από την αρχή κρατώντας το άμορφο κομμάτι πηλού βλέπω μέσα το ζωάκι που θα βγει και τελειώνοντας το , αισθάνομαι να του δίνω ζωή. Είναι κάποια συναισθήματα που δύσκολα περιγράφονται. Μπορώ να πω ότι ζω για τη δουλειά μου. Μου δίνει ικανοποίηση, χαρά, σκοπό στη ζωή μου.

∗Ένα χρόνο μετά (10 Σεπτεμβρίου) ο Θωμάς παρουσίασε την έκθεση «Ένας σύγχρονος Αίσωπος», στη γκαλερί «7» με νέα έργα αλλά και κάποια που είχαν σωθεί από τη φωτιά. Έζησα από κοντά όλη την αγωνία του και το μεράκι να ξαναφτιάξει το εργαστήριο, να στήσει το καμίνι, να δουλεύει ακατάπαυστα για να «νικήσει» τις πάμπολλες δυσκολίες που προκάλεσε η καταστροφή του σπιτιού τους και του εργαστηρίου του.