Η τέχνη ως ντοκουμέντο (ή ποιός ήταν ο Levi Haas;)

Ελένη Γαλάνη
Μουσειολόγος

Στην αρχή είναι μια αδρή αίσθηση (τρομακτική) επικαιρότητας.
Μετά, η αμήχανη συνειδητοποίηση ότι οι καλλιτέχνες που δημιούργησαν τα έργα της έκθεσης Kunst aus dem Holocaust (Τέχνη από το Ολοκαύτωμα), στην πλειονότητά τους, πρόκειται να αφανιστούν μαζικά στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα από τη δημιουργία αυτών των έργων.
Σήμερα, 13 Φλεβάρη του 2016,τη μεγάλη αίθουσα του Deutsches Historisches Museum γεμίζουν ασφυκτικά επισκέπτες κάθε εθνικότητας και ηλικίας.
Η παρουσίαση ξεκινά με σχέδια των Moshe Rynecki (1881-1943)και Ben Zion (Nolik) Schmidt (1925 – 1944).
Απεικονίζουν τους Εβραίους –ανάμεσά τους ηλικιωμένοι και παιδιά- που στα τέλη Οκτώβρη του 1941κουβαλώντας στα χέρια τα λιγοστά τους υπάρχοντα, σε θερμοκρασίες που έφταναν μέχρι τους -30°C μεταφέρθηκαν δια της βίας στη Demokratu Square, για να οδηγηθούν στη συνέχεια στη Γερμανία: μία γριά γυναίκα με το μεγάλο καλάθι της, ένα κορίτσι σε αναπηρικό καρότσι, ένας άντρας με ένα μωρό στην αγκαλιά, πρόσφυγες αίφνης ξανά, στριμώχνονται ο ένας δίπλα στον άλλον σμιχτά, για να  προστατευτούν από το δριμύ ψύχος.
1 Nelly Toll, Girl in the field, 1943© Collection of the Yad Vashem Art Museum, JerusalemΚαι οι δύο καλλιτέχνες που αποτυπώνουν αυτές τις εικόνες θα δολοφονηθούν λίγο αργότερα σε στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί, το 1943και το 1944αντίστοιχα.
Έργα τους, ανάμεσα σε συνολικά εκατόέργα από πενήντα διαφορετικούς καλλιτέχνες που έζησαν στα στρατόπεδα συνέλεξαν οι επιμελητές της έκθεσης Eliad Moreh-Rosenberg και Walter Smerling από τη συλλογή του Μουσείου Γιαντ Βάσεμ (Yad Vashem) στο Ισραήλ, και αυτή την περίοδο (μέχρι τις 3 Απριλίου) παρουσιάζονται στο Deutsches Historisches Museum του Βερολίνου  – για πρώτη φορά στη Γερμανία.
Οι περισσότεροι από τους καλλιτέχνες των οποίων τα έργα εκτίθενται εδώ πέρασαν από το Τερεζίν (Theresienstadt) – ανάμεσά τους ο Leo (Levi) Haas που κατά τη διάρκεια της κράτησής του εκεί ζωγράφισε τα περισσότερα από τα έργα του.
Ήταν ο μοναδικός επιζών.

Ο Leo (Levi) Haas (1901-1983)σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Καλσρούης και στο Βερολίνο. Το 1939συνελήφθηκε και οδηγήθηκε στο στρατόπεδο Nisco και μετά στην Ostrava για καταναγκαστικά έργα. Τον Σεπτέμβρη του 1942 μεταφέρθηκε στο Τερεζίν όπου εργάστηκε στην κατασκευή προπαγανδιστικού υλικού για τους ναζί, ενώ έφτιαχνε και πορτρέτα στρατιωτών των SS. Σε όλο το διάστημα της παραμονής του στο Τερεζίν ο Haas, μαζί με άλλους καλλιτέχνες, των οποίων τα έργα παρουσιάζονται στην έκθεση, δε σταμάτησε να ζωγραφίζει παράλληλα και κρυφά, με κίνδυνο της ζωής του, σκηνές από την πραγματική καθημερινότητα των κρατούμενων – έργα που έκρυβε με επιμέλεια μέσα στο χώμα και στους τοίχους του στρατοπέδου.
1 Fritta Betrich, Back entrance, 1941-44© Collection of the Yad Vashem Art Museum, JerusalemΜετά την απελευθέρωση, κατάφερε να ανακτήσει τετρακόσια περίπου από αυτά. Τα έργα του Haas χρησιμοποιήθηκαν ως στοιχεία/ ντοκουμέντα στις δίκες των ναζιστών.

Στην έκθεση Τέχνη από το Ολοκαύτωμα ο Haas εκπροσωπείται με πέντε σχέδια: Στην «Άφιξη μιας ομάδας» (1942) περιγράφει την πορεία εκατοντάδων ανθρώπων προς στην είσοδο του στρατοπέδου Τερεζίν: οι κρατούμενοι ακολουθούν μια νοητή ελικοειδή γραμμή καθώς προχωρούν ο ένας πίσω από τον άλλο σε σειρά μες στο λευκό χιόνι ενώ πάνω από το κεφάλι τους πετάνε μαύρα πουλιά.

Στο δεύτερο έργο του «‘Αφιξη από τη Βιέννη (1942)», περιγράφεται η άφιξη στο στρατόπεδο από τη Βιέννη, την 9η Οκτώβρη 1942, μιας άλλης ομαδας, «της ομάδας 45»: αποτελούνταν από 1342 Εβραίους (ανάμεσά τους 411 ηλικιωμένοι άνω των 60 χρόνων), οι οποίοι έφτασαν στο Τερεζίν με το όνειρο ενός νέου σπιτιού, υπόσχεση που πλήρωσαν με τις οικονομίες μιας ζωής -κάποιοι είχαν υπογράψει ακόμα και συμβόλαια. Είναι εξουθενωμένοι, ορισμένοι σχεδόν άψυχοι λυγίζουν, σωριάζονται στο δάπεδο.

1 Charlotte Salomon, Self Portrait, 1939-41© Collection of the Yad Vashem Art Museum, JerusalemΜια ματιά στους χώρους όπου κοιμούνταν οι ηλικιωμένες γυναίκες του Τερεζίν –πάνω σε ξύλινα παραπήγματα- βλέπουμε στο τρίτο έργο του Haas με τίτλο «Χώροι διαβίωσης» (1942-44)»: χώροι ασφυκτικά στενοί, πλημμυρισμένοι από κάθε λογής αντικείμενα για καθημερινή χρήση (μαγείρεμα, πλύσιμο, αποθήκευση), αναδίδουν μια αίσθηση αποπνικτική. Στο κέντρο του έργου μια τυφλή γυναίκα (εικόνα –σύμβολο στα έργα του Haas) συνομιλεί με μια συγκρατούμενη της.

Στην «Κηδεία», (The funeral, 1943) κρατούμενοι συνωστίζονται σε εξωτερικό χώρο του στρατοπέδου για να παρακολουθήσουν τους αγαπημένους τους ανθρώπους, καθώς οδηγούνται στον τόπο ταφής τους, ενώ –φυσικά- τους απαγορεύεται να πλησιάσουν. Τα γυμνά δέντρα, τα βαριά τείχη και οι καμινάδες του στρατοπέδου με τον μαύρο καπνό, επιτείνουν την αίσθηση της απόγνωσης.
Την ίδια αίσθηση απόγνωσης και αδιεξόδου συναντάμε και στις «Καρότσες» (Hearses, 1942), όπου ο καλλιτέχνης απεικονίζει τα χαρακτηριστικά καρότσια –μέσα που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά τροφίμων, ηλικιωμένων,  αρρώστων, καθώς και για τη μεταφορά των νεκρών στα περισσότερα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στο Τερεζίν.
Τι ήταν όμως το Τερεζίν;
Το στρατόπεδο Τερεζίν δημιουργήθηκε λίγο έξω από την Πράγα από τους Ναζί ως “γκέτο πρότυπο”. Οι χρωματισμένοι τοίχοι στο εξωτερικό του έδιναν την εντύπωση μιας ευχάριστης ατμόσφαιρας. Υπήρχαν δέντρα, ένας κήπος, ακόμα και μια τράπεζα (χωρίς λεφτά) και ένα καφέ (χωρίς τρόφιμα). Οι Ναζί έστειλαν πολλούς Εβραίους καλλιτέχνες (ζωγράφους, όπως ο Leo Haas αλλά και μουσικούς, συνθέτες κ.α.) στο Τερεζίν με σκοπό να δημιουργήσουν εκεί έργα που θα παρουσιάζουν ψεύτικες εικόνες για τους σκοπούς της ναζιστικής προπαγάνδας. Ο στόχος ήταν να επικοινωνηθεί προς τα έξω η ύπαρξη ενός ιδανικού κέντρου κράτησης.  Όμως η αλήθεια ήταν τελείως διαφορετική: το Τερεζίν δεν διέφερε από τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
1 Bodek Κ.Ρ. and Loew Κ.C., A Spring© Collection of the Yad Vashem Art Museum, Jerusalem 1941Προσωπικά, η πρώτη φορά που διάβασα για αυτό το στρατόπεδο ήταν σε ένα βιβλίο με ποιήματα και ζωγραφιές παιδιών -κατά τη διάρκεια του ολοκαυτώματος συνολικά 15.000 παιδιά κάτω των δεκαπέντε χρόνων μεταφέρθηκαν στο Τερεζίν. Το βιβλίο λέγεται: «Δεν ξαναείδα ποτέ μια πεταλούδα» (I never saw another butterfly).
Όχι τυχαία, μια κίτρινη πεταλούδα έχει επιλεγεί και στην έκθεση «Τέχνη από το Ολοκαύτωμα» για την εικονογράφηση της αφίσας, της πρόσκλησης και για το εξώφυλλο του καταλόγου: πρόκειται για λεπτομέρεια από το έργο με τίτλο «Ein Frühling» (Μία Άνοιξη), που ζωγράφισαν από κοινού ο Kurt Conrad Loew (ζωγράφιζε σκηνικά για το καμπαρέ των ναζί), και ο φωτογράφος και εικαστικός Karl Robert Bodek. Συμβολίζει τη λαχτάρα των κρατούμενων για ελευθερία μέσα στην κόλαση των στρατοπέδων.

Το κάθε ένα από τα έργα που παρουσιάζονται σε αυτή την έκθεση αποτελεί μια κραυγή, ταυτόχρονα σιωπηλή και εκκωφαντική, για ελευθερία και αξιοπρέπεια.
Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να αναφερθώ πολύ σύντομα και σε μερικά επιπλέον έργα που ξεχώρισα στην έκθεση: τα δύο πολύχρωμα γκουάς με μολύβι σε χαρτί της Nelly Toll  (η Nelly ήταν παιδί όταν οδηγήθηκε με τη μητέρα της στο στρατόπεδο και οι ζωγραφιές της έχουν κάτι από την αθωότητα της ηλικίας της), το σχέδιο «Ο κύριος Scheuer επισκέπτεται τη σύζυγό του» της Charlotte Salomon, «Το άρρωστο παιδί» της Hilda Wadikov, «O Πρόσφυγας» του Felix Nussbaum, καθώς και το έργο «Πίσω από τα κάγκελα» του (γιατρού) Pavel Fantl: σε αυτό το μικρό κάδρο ένα αγόρι σκαρφαλωμένο σε ένα δέντρο κοιτάζει πέρα από τα συρματοπλέγματα: «Ναι ο παππούς είχε δίκιο όταν έλεγε ότι κάτι όμορφο υπάρχει πίσω από τα κάγκελα. Είναι ο κόσμος», γράφει από κάτω.
Κοντά στην έξοδο της έκθεσης, έχουν αναρτηθεί τρία ποιήματα. Ξεχωρίζω ένα της Selma Merbaum-Eisinger (1924-1942):

«Θέλω να ζήσω/ Θέλω να γελάω, να προσφέρω/ να δίνω μάχες, να μισώ, να αγαπάω/ τον παράδεισο να τον κρατάω στο χέρι μου/ ελεύθερη να αναπνέω, να φωνάζω/ πως να πεθάνω δε θέλω/ Όχι!/ Ποτέ» (απόσπασμα από το «Ποίημα» (Poem), Czernowitz, 7.7.1941, Harvest of Blossoms, 1976).

1 Pavel Fanti, The song is over,1942 © Collection of the Yad Vashem Art Museum, JerusalemΚαι εκείνη, συγγενής του Paul Celan (από την πλευρά της μητέρας της), πέθανε το 1942 από τύφο στο γκέτο Mikhailowka. Ήταν 18 χρόνων.
Πέρα από την καλλιτεχνική αξία τους, τα έργα της έκθεσης Τέχνη από το Ολοκαύτωμα αποτελούν σήμερα σημαντικές μαρτυρίες της αξεδίψαστης λαχτάρας για ζωή των κρατούμενων μέσα σε αυτούς τους αποκρουστικούς τόπους.
Ταυτόχρονα πιστοποιούν την ανεκτίμητη αξία της τέχνης ως ντοκουμέντο: «Ποτέ δε σκέφτηκα ότι κάνω τέχνη. Μαρτυρίες έφτιαχνα και στοιχεία. Στοιχεία απαραίτητα για την ποινική δίωξη των ενόχων», δήλωσε ο Haas σε συνέντευξή που παραχώρησε στο Βερολίνο,  λίγο πριν από το θάνατό του.
Ο Leo (Levi) Haas, μέσα στην ατυχία του, υπήρξε, ευτυχώς, τυχερός: μετά την απελευθέρωσή του από το στρατόπεδο Τερεζίν το 1944, έζησε για πολλά χρόνια ακόμα στο Βερολίνο όπου και πέθανε το 1983,σεηλικία 82 χρόνων.
Μαζί με τη δεύτερη σύζυγό του, Erna Davidovitc, υιοθέτησαν το 1944τον (τριών χρόνων τότε) Tommy, γιο του φίλου του καλλιτέχνη Betrich Fritta, που σκοτώθηκε στο Άουσβιτς.
Η έκθεση Kunst aus dem Holocaust παρουσιάζεται στο Deutsches Historisches Museum του Βερολίνου μέχρι τις 3 Απριλίου του 2016. Μαζί κυκλοφορεί πολυσέλιδος κατάλογος με εικόνες από τα έργα που παρουσιάζονται και εκτενή βιογραφικά σημειώματα όλων των καλλιτεχνών.

 

 

Last modified: 27/03/2020