Άγγελος Αντωνόπουλος, Νίκος Μόσχος, Μάνθος Σαντοριναίος απέναντι στο ερώτημα η «τέχνη μετά τον Covid 19»

Περνάμε σε έναν άλλο κόσμο. Δεν τον προετοιμάσαμε, δεν τον φανταστήκαμε. Έρχεται από τα πράγματα. Έτσι ξαφνικά και απροειδοποίητα. Άλλωστε αυτός ο κόσμος, ο κόσμος μας, γεννιέται και προχωρά μέσα από συνεχόμενα Big Bang. Δισεκατομμύρια χρόνια συμβαίνει αυτό. Από τη στιγμή που μια κουκίδα δημιούργησε το σύμπαν, μέχρι τις μέρες μας που ένας σχεδόν αόρατος μικροοργανισμός αλλάζει τις ζωές μας, τις συνήθειες μας, τη σκέψη μας, το μέλλον μας.
Περνάμε μια νέα Πύλη. Την άνοιξε η πανδημία. Μπορεί να είναι η πύλη της κολάσεως, μπορεί και η διέξοδος για να ξαναφτιάξουμε τον κόσμο από την αρχή. Τα εμβόλια και τα φάρμακα είναι οι λεπτομέρειες σε ένα νέο σήμερα που αρχίσαμε να ζούμε ή σε ένα αύριο που απέχει μια ανάσα. Ζούμε σε μια μεγάλη στιγμή της ιστορίας μας και όπως πάντα συμβαίνει ως παρόντες αδυνατούμε να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της στιγμής. Κοινότυπο, αλλά ουσιώδες: Θα το κρίνει η ιστορία.
Η τέχνη από πάντα βοηθά τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει τους σκοτεινούς καιρούς. Τις στιγμές του μεγάλου φόβου και του εγκλεισμού οι καλλιτέχνες δημιουργούσαν. Και σ’ αυτό το νέο που δημιουργείται η τέχνη έχει πάλι το δικό της ρόλο. Οι επιστήμονες συνεχίζουν την δουλειά τους, αλλά η τέχνη είναι αυτή που θα το εκφράσει. Η τέχνη θα επικοινωνήσει μηνύματα, θα εμπνεύσει αλληλεγγύη, η τέχνη θα δείξει το νέο πρόσωπο του πλανήτη μας. Θα εκφράσει τις ανησυχίες των νέων, θα αγκαλιάσει τα κοινωνικά κινήματα, θα επικοινωνήσει νέες αντιλήψεις και προκλήσεις. Από τα πιο επίσημα χείλη, το γενικά γραμματέα του ΟΗΕ ακούσαμε την άποψη ότι μετά την πανδημία ο κόσμος δεν θα είναι πια ο ίδιος. Η τέχνη;
Αυτό το ερώτημα θέσαμε σε τρεις διακεκριμένους εικαστικούς καλλιτέχνες και παρουσιάζουμε τις απόψεις τους. Τους ευχαριστούμε για την άμεση ανταπόκριση.
Είναι ο  Άγγελος Αντωνόπουλος, ζωγράφος, κοσμήτορας της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας, ο Μάνθος Σαντοριναίος, Καλλιτέχνης – ερευνητής Καθηγητής ΑΣΚΤ Εργαστήριο Πολυμέσων – Υπερμέσων και ο Νίκος Μόσχος, ζωγράφος, από τους σημαντικούς καλλιτέχνες της νέας γενιάς.

Άγγελος Αντωνόπουλος

Άγγελος Αντωνόπουλος, καθηγητής, κοσμήτορας της ΑΣΚΤ

Το διαδίκτυο αναδεικνύεται σε παγκόσμιο
αποθετήριο της τέχνης

Αυτό που ζήσαμε και εξακολουθούμε και ζούμε με αφορμή την πανδημία είναι πρωτόγνωρο. Η συνθήκη περιορισμού εγκλωβισμού και ελέγχου της ζωή μας ανέτρεψε βεβαιότητες και πρακτικές με τρόπο καταιγιστικό και συγχρόνως σχεδόν αποστομωτικό. Ζήσαμε και συνεχίσουμε μέχρι σήμερα να ζούμε με τρόπους βγαλμένους από αφηγήσεις του παρελθόντος που περιγράφανε καταστάσεις του μέλλοντος.
Οι νέες συνθήκες μας υποχρέωσαν να λειτουργήσουμε και να προσαρμοστούμε  στις συνθήκες που υπαγορεύει η ψηφιακή εποχή. Αλλαγές που είχαν δρομολογηθεί για το μέλλον επισπεύδονται όπως και εφαρμογές εντάσσονται στην καθημερινότητα μας με τρόπο επιτακτικό και επιβεβλημένο. Η κρίση του κορονοϊού επηρέασε το σύνολο της κοινωνίας και της οικονομίας. Μεγάλο πλήγμα δέχθηκαν οι επιχειρήσεις και οι εργαζόμενοι. Η υγειονομική κρίση έφερε τα πάνω – κάτω στις εργασιακές σχέσεις. Αλλαγές στα εκπαιδευτικά συστήματα και στους τρόπους επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων.

Άγγελος Αντωνόπουλος, Οβάλ Γραφείο

Μέσα λοιπόν σε αυτό το κλίμα που έχει δημιουργηθεί  οι τέχνες  δεχτήκαν  ένα από τα μεγαλύτερα πλήγματα, όχι μόνο στο οικονομικό κομμάτι αλλά στο δημιουργικό και στο θεσμικό. Κλειστά μουσεία , χώροι πολιτισμού, ακυρώσεις και αναβολές Φεστιβάλ, εκθέσεων και Μπιενάλε,  κλείσιμο θεάτρων και κινηματογράφων. Η απαγορευτική  παρουσία των θεατών στα καλλιτεχνικά δρώμενα μέχρι σήμερα έδωσε την δυνατότητα  σε πολλούς  από τους καλλιτέχνες  και στους ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς να στραφούν ποιο συστηματικά στο χώρο και τις δυνατότητες του διαδικτύου. Από την άλλη το κοινό από τη στιγμή που η επαφή με την τέχνη έγινε αδύνατη μέσω φυσικής παρουσίας, επέδειξε μια τεράστια διάθεση να αποκτήσει πρόσβαση σε αυτήν με κάθε τρόπο.
Το διαδίκτυο στις μέρες της πανδημίας έγινε ο παγκόσμιος τόπος συνάντησης της τέχνης .Έτσι μεγάλα μουσεία, γκαλερί, αρχαιολογικοί χώροι, μεγάλες συλλογές, όπερες, κτλ άνοιξαν τις πόρτες τους για τους θεατές του διαδικτύου προσφέροντας την τόση απαραίτητη επαφή τους με την τέχνη.

Άγγελος Αντωνόπουλος

Πολλοί από εμάς αναρωτιόμαστε μετά το τέλος αυτής της περιπέτειας εάν το τοπίο στο χώρο της τέχνης και ιδιαίτερα στο χώρο των εικαστικών τεχνών θα συνεχίζει να είναι το ίδιο. Πιστεύω όχι. Η οικονομική κρίση, σαν επακόλουθο της πανδημίας, θα επηρεάσει βασικούς θεσμικούς χώρους και θα δρομολογήσει αλλαγές στις μέχρι σήμερα βασικές δομές της. Ο διαδικτυακός τόπος απέδειξε σήμερα ότι μπορεί να υποδεχτεί σε ικανοποιητικό βαθμό την καλλιτεχνική παραγωγή παλαιά και νέα σαν ένα παγκόσμιο αποθετήριο της τέχνης. Να δημιουργήσει δίαυλους επικοινωνίας συμβάλλοντας σε ένα παγκόσμιο διάλογο που αφορά τη σύγχρονη δημιουργία. Το ποιο σημαντικό όμως θεωρώ ότι σιγά σιγά μας αποκαλύπτεται ένας ψηφιακός διαδικτυακός τόπος όπου δεν θα αναφερόμαστε για δικτυωμένη τέχνη και ψηφιακή τέχνη, αλλά για τέχνη η οποία χρησιμοποίει τη γλώσσα και τα εργαλεία του Διαδικτύου που μέρα με τη μέρα εμπλουτίζει τα αλλάζει και τα εξελίσσει.

Μάνθος Σαντοριναίος, Καλλιτέχνης – ερευνητής Καθηγητής ΑΣΚΤ
Εργαστήριο Πολυμέσων – Υπερμέσων

Αν δεν μπορούμε να φαντασθούμε μια καλύτερη ζωή, δεν
είμαστε σε θέση να την διεκδικήσουμε

Helicopter house, Σαντοριναίος: Πρότζεκτ που δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τον πεντάχρονο γιό του καλλιτέχνη που είχε την ιδέα: διαδραστικά έργα, δράσεις στο ιντερνέτ, εικονική πραγματικότητα Συμπαραγωγή των: CICV – Centre de Recherche Pierre Schaeffer, Κέντρο για το Ψηφιακό Πολιτισμό Φούρνος και Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Γαλλία – Αθήνα 2000-2001

Περνώντας ο χρόνος
Απαιτήθηκε πολύς χρόνος για να ανταποκριθώ στην πρόσκληση – ερώτηση και να συνοψίσω  την άποψη μου. Ο βασικότερος λόγος ήταν ότι καθημερινά άλλαζαν οι συνθήκες ή προστίθεντο νέες πληροφορίες, που διαφοροποιούσαν τα δεδομένα ακόμα και τη διάθεση. Επεξεργάζομαι τα στοιχεία για το ερώτημα που μου έχει τεθεί, ενώ ήδη είμαι  αποκλεισμένος για περίπου 2 μήνες μέσα στο σπίτι μου, με μια έντονη ανησυχία για το πως θα είναι η επόμενη μέρα, ενώ ταυτόχρονα βιώνω τις ιδανικές συνθήκες απομόνωσης για ένα καλλιτέχνη, με πολύ χρόνο για έρευνα, πειραματισμό και δουλειά, απόλυτη  ησυχία και αυτοσυγκέντρωση.
Ένα χαρακτηριστικό της εποχής που ζούμε είναι η γρήγορη ταχύτητα με την οποία εναλλάσσονται οι εξελίξεις. Ιστορικές εξελίξεις που διαρκούσαν αιώνες τώρα πραγματοποιούνται σε μερικά χρόνια. Ο κάτοικος του 21^ου αιώνα μπορεί να παρακολουθήσει σε πραγματικό χρόνο την ιστορία. Για τη νέα αυτή συνθήκη, κατά κύριο λόγο, ευθύνεται η ψηφιακή τεχνολογία ή ο ψηφιακός πολιτισμός, όπως μπορούμε πλέον να χαρακτηρίσουμε τη συγκεκριμένη εποχή.
Αυτός ο χαρακτηρισμός βέβαια ίσχυε μέχρι την εμφάνιση του κορονοϊού, γιατί τελικά ο 21^ος αιώνας θα χαρακτηρισθεί από αυτόν τον μικροσκοπικό ιό που μεταδίδεται εύκολα και με απίστευτη ταχύτητα, που επιφέρει μια σημαντική επιτάχυνση στις ιστορικές εξελίξεις, που μετά από το πέρασμα του οι συνθήκες πάνω στη γη δεν θα είναι ίδιες.

Χαλκογραφία του Doctor Schnabel [δηλ. Dr. Beak], γιατρού της πανώλης στη Ρώμη του 17ου αιώνα, με ένα σατιρικό ποίημα. Το ρύγχος της μάσκας του ήταν γεμάτο μπαχαρικά και βότανα για να τον προστατεύει από την επιδημία και την βρώμα. From Wikimedia Commons, the free media repository

Παρακολουθώντας να εναλλάσσονται τα γεγονότα που με αφορούν, πολλές φορές συμμετέχοντας σε αυτά, δημιουργήθηκε ένα πρόβλημα στην ολοκλήρωση του κειμένου γιατί χρειάστηκε να αλλάξει αρκετές φορές. Αξίζει τον κόπο να αναφέρω συνοπτικά όλα τα βασικά στάδια των αλλαγών που πέρασε για την ολοκλήρωση του.
Στην πρώτη φάση της εποχής του κορονοϊού, μιας αναγνωριστικής περιόδου και σύγχυσης, υπήρξε μια σχετικά μεγάλη ομοψυχία από τους πολίτες και μια ψυχική εγρήγορση για την αντιμετώπιση του. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες αλλά και οι καλλιτεχνικοί χώροι ήταν από τους πρώτους που αντέδρασαν άμεσα προσφέροντας δωρεάν τις υπηρεσίες ή τα -άυλα κυρίως- έργα τους για να τονώσουν τους συμπολίτες που είχαν κλειστεί σπίτια τους.
Είναι η εποχή που σχεδόν ασυνείδητα ο καθένας έδιωχνε από την σκέψη του το πολύπλοκο παρόν και τοποθετούσε την οπτική του στο μέλλον, σε μια υποθετική χρονική στιγμή που η καθημερινή ζωή θα έχει επανέλθει στην αρχική της ροή.
Οι πιο ψύχραιμοι όμως μελετητές της κατάστασης, όσο ο καιρός πέρναγε, είχαν την αντίθετη άποψη. Η συγκεκριμένη ερώτηση που μου έγινε τοποθετείται σε αυτό το σύμπλεγμα χρονικών στιγμών:  «Είναι κοινή αποδοχή ότι η πανδημία αλλάζει πολλά πράγματα στον πλανήτη. Όπως ισχυρίζονται κοινωνιολόγοι, οικονομολόγοι, γεωπολιτικοί και διεθνείς οργανισμοί, τίποτε δεν θα είναι όπως πριν. Η τέχνη;»
Σταδιακά λοιπόν διαπιστώθηκε ότι ήταν πλέον βέβαιο ότι δεν θα έληγε σύντομα αυτή η παγκόσμιας εμβέλειας περιπέτεια και ότι μετά τον πρώτο ενθουσιασμό για την αναζήτηση μιας λύσης που εκφραζόταν και μέσα από την Τέχνη θα υπήρχε ένα σοβαρό πρόβλημα που θα έπληττε πολλά επαγγέλματα και βεβαίως άμεσα και τους καλλιτέχνες.

Άποψη του Δημαρχείου της Μασσαλίας κατά τη διάρκεια της πανώλης του 1720, του ζωγράφου Michel Serre (1658–1733). From Wikimedia Commons, the free media repository

Αντιμέτωποι με ένα πρωτόγνωρο γεγονός στην εποχή μας, μια  αναγκαστική ολική «κρατική  μέριμνα» ώστε να παραμείνει σε λειτουργία η χώρα και να μη χρεωκοπήσουν οι δομές της,  οι κυβερνώντες ετοίμαζαν σχέδιο διάσωσης. Στην Ελλάδα συνέβη ένα γεγονός που δημιούργησε πολλές συζητήσεις στα μέσα μαζικής και κοινωνικής επικοινωνίας: στο σχεδιασμό της οικονομικής βοήθειας δεν είχαν συμπεριληφθεί όλες οι περιπτώσεις των καλλιτεχνικών επαγγελμάτων.
Αν λοιπόν θα ολοκλήρωνα αυτήν τη χρονική στιγμή το κείμενο θα είχε μία πολιτική ανάλυση, μέσα από την περιγραφή των διαφορετικών κλάδων που σχετίζονται με την καλλιτεχνική δημιουργία, τις σχέσεις μεταξύ τους και τις σχέσεις με τις κρατικές επιχορηγήσεις. Θα έθιγα επίσης το θέμα μιας μεγάλης μερίδας καλλιτεχνών που ισορροπούν, αναγκαστικά, ανάμεσα σε μία προσφορά με χαμηλή αμοιβή, με την ελπίδα ότι θα αλλάξουν οι συνθήκες.
Ωστόσο το θέμα φαίνεται πως πήρε σύντομα μια πορεία διευθέτησης καθώς το Υπουργείο Πολιτισμού σκόπευε να μεριμνήσει, όπως ανακοίνωσε, για το σύνολο των ενδιαφερομένων.
Όμως οι διαστάσεις του προβλήματος είναι πολύπλοκες και βέβαια υπήρχαν και πριν την πανδημία. Η βασική αιτία είναι ότι δεν υπολογίζεται σοβαρά και ως οικονομική διάσταση η τέχνη η οποία κάτω από ορισμένες συνθήκες θα μπορούσε να έχει πολλά κέρδη. Ένα συμβάν που δείχνει καθαρά αυτή την ανακολουθία είναι η  περιπέτεια που περνάνε οι μουσικοί της χώρας σε σχέση με τα πνευματικά δικαιώματα τους. Μια ιστορία κλοπής[i] πολλών εκατομμυρίων, των πνευματικών δικαιωμάτων των καλλιτεχνών από μια οικογένεια, που θυμίζει τα θεατρικά έργα που κατόρθωνε ο Μπρεχτ να συλλάβει. Και παρόλο που το σκάνδαλο ήρθε στην επιφάνεια το 2017, ακόμα αυτή η περιπέτεια δεν έχει εντελώς διευθετηθεί.

Global Earth Artistic Project, 2018 σε εξέλιξη, Σαντοριναίος, Ζώη. Παρουσιάστηκε στο Βελιγράδι στο πλαίσιο του International Multimedia Event GOING DIGITAL. Το Global Earth Artistic Project είναι μία εικονική GIS έκθεση που θα καλύψει σταδιακά όλη την επιφάνεια της γης. Αξιοποιείται η πλατφόρμα Geo(augmented) Cultur- alSpace (Santorineos – Zoi) που δοκιμάστηκε για πρώτη φορά στο Φεστιβάλ ΚΟΙΝΩΝΩ το 2017

Υπάρχει ένας μηχανισμός, ένα είδος φυτώριου που συμβάλλει σημαντικά στο να ξεπεραστεί αυτή η κατάσταση. Είναι οι μικροί και ανεξάρτητοι καλλιτεχνικοί χώροι, ενίοτε και θεσμικοί ή ιδιωτικοί φορείς, καλλιτεχνικές αυτόνομες ομάδες, και ασφαλώς «η οικογενειακή χορηγία» που βοηθάνε τους καλλιτέχνες να κάνουν τα πρώτα έργα τους. Αλλά τι γίνεται μετά τα πρώτα βήματα; Το κράτος και κυρίως η κοινωνία, η ελεύθερη οικονομία έχει τη δυνατότητα, και επάρκεια να εξασφαλίσει οικονομικά τον καλλιτέχνη με μία αξιοκρατική διαδικασία;
Αυτή τη στιγμή λοιπόν που ο κορονοϊός δημιουργεί πρόσθετα μια αναγκαστική υπέρβαση θα μπορούσαν οι δομές  να επανεξετάσουν από την αρχή τα παραπάνω δεδομένα. Είναι το σημείο που ο μικροσκοπικός ιός τοποθετεί το θέμα με μεγάλη ακρίβεια και με ένα καθαρό κυνισμό: Ζωή ή θάνατο; και αμέσως μετά: Ζωή ή οικονομική επιβίωση;
Υπάρχει βέβαια μια μεγάλη δραστηριότητα τον τελευταίο καιρό προς αυτή την κατεύθυνση κάτω από τον γενικό χαρακτηρισμό «Πολιτιστική-Δημιουργική βιομηχανία»[ii]. Τι θέση έχει όμως ο καλλιτέχνης μέσα σε αυτό το σύγχρονο οικονομικό σύστημα τέχνης; Μπορεί και καμμιά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το διαδικτυακό σεμινάριο που διοργανώθηκε στις 17 Απριλίου 2020 από τον ΟΑΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) σε συνεργασία με  την ECBN (European Creative Business Network) με θέμα: «Κορονοϊός και πολιτιστικοί και δημιουργικοί τομείς: αντίκτυπος, πολιτικές απαντήσεις και ευκαιρίες ανάκαμψης μετά την κρίση»[iii]. Αυτό το διαδικτυακό σεμινάριο συγκέντρωσε εκπροσώπους των πολιτιστικών και δημιουργικών τομέων, τοπικών και εθνικών κυβερνήσεων για να συζητηθούν οι επιπτώσεις και οι καινοτόμες λύσεις που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε όλα τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης για να λυθούν προβλήματα όπως η online  παρουσίαση καλλιτεχνικών έργων, ή σύνδεση του πολιτισμού με  την πνευματική υγεία (mental health), η ενοποίηση του κλάδου (!) στην αγορά εργασίας και άλλα.
Όμως στη συνάντηση αυτή δεν συμμετείχε ούτε ένας καλλιτέχνης, έστω και σαν παρατηρητής. Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσω ότι η «δημιουργική βιομηχανία» προβάλλεται και σαν όρος ο οποίος άτυπα κυρίως δηλώνει την στροφή της πληροφορικής τόσο ερευνητικά όσο και επαγγελματικά προς τον κόσμο της Τέχνης και της διασκέδασης, όμως αυτή η συνθήκη δεν εμφανίζεται για πρώτη φορά, αφού όλες οι καλλιτεχνικές εκφράσεις όπως ο κινηματογράφος ή η μουσική,  το θέατρο, οι εικαστικές τέχνες και άλλες εντάσσονται στις δημιουργικές βιομηχανίες οι οποίες μάλιστα λόγο της ωριμότητας των χρόνων ύπαρξής τους τοποθετούν στο κέντρο της διαδικασίας παραγωγής τον δημιουργό καλλιτέχνη.
Βέβαια υπάρχουν πολλά θέματα ταυτότητας στον υπό ταχεία εξέλιξη χώρο της ψηφιακής έκφρασης και άλλα ερωτήματα: το ψηφιακό διαδραστικό επαυξημένης πραγματικότητας βιβλίο σε ποιο χώρο ανήκει, οι ταινίες 360; Η εικονική πραγματικότητα; Θα εμφανισθούν αριστουργήματα όπως στον κινηματογράφο; Ή καλύτερα θα αναπτυχθούν οι συνθήκες οι οποίες θα προκαλέσουν τη δημιουργία αριστουργημάτων και βέβαια πριν από αυτό σημαντικούς δημιουργούς;
Όμως πριν από αυτή τη φάση, «Ζωής – θανάτου; οικονομική επιβίωση» που ευθύνη έχει η πολιτεία εισερχόμαστε σε μια άλλη περιοχή σκέψης, ιδιαίτερα σημαντική,  πρόκειται για το σύμπαν του καλλιτέχνη που μόνο αυτός μπορεί να περιγράψει με την τέχνη και τα εργαλεία του. Το κατορθώνει γιατί είναι ενήμερος πολλών περιοχών γνώσης  που τις αξιοποιεί σαν υλικά δημιουργίας. Αξιοποιεί  στοιχεία από την ιστορία, την κοινωνία και την πολιτική, παρακολουθεί τα σημαντικότερα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο και τα αναπαριστά ή τα ερμηνεύει με την τέχνη του, είναι γνώστης ενός μεγάλου μέρους επιστημονικών και τεχνολογικών δεδομένων τα οποία λαμβάνει υπόψη του κατά τη  δημιουργία, σε συνδυασμό με την φαντασία, ευφυΐα, δύναμη και τόλμη να σχολιάσει ή να περιγράψει νέες ιδέες.
Η παραπάνω ερώτηση που προκαλεί αυτό το κείμενο, πιστεύω, ότι κυρίως αφορά στο σημαντικό αυτό στοιχείο το οποίο είναι απαραίτητο σε κάθε περίοδο του πολιτισμού, καλή ή κακή.
Η αρχική σκέψη ήταν να μιλήσω για αυτήν τη συγκεκριμένη περίπτωση, γιατί αυτή γνωρίζω καλύτερα και γιατί με απασχολεί από φοιτητή. Η άποψή μου ακριβώς είναι ότι βρισκόμαστε σε μια μεταβατική εποχή, ότι ακόμα δεν έχει εμφανιστεί καθαρά η καινούργια διάσταση στην Τέχνη, η οποία δεν θα έχει καμμιά σχέση με την παλιά. Επίσης πιστεύω ότι αυτή η πανδημία του 21^ου αιώνα θα επιταχύνει τις διαδικασίες. Το φαινόμενο αυτό δεν χαρακτηρίζει μόνο τον καλλιτεχνικό χώρο αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο.
Πως θα είναι λοιπόν ο εσωτερικός χώρος του καλλιτέχνη όταν θα επηρεασθεί από την συγκεκριμένη ιδιάζουσα πραγματικότητα, ποιο θα είναι το έργο του και ποιες οι συνθήκες παραγωγής;

Project Μικρό-Μουσείο Σαντοριναίος: Η δημιουργία ενός Μικρομουσείο το οποίο χάριν της σύγχρονης τότε τεχνολογίας χώρεσε ένα μεγάλο αριθμό ψηφιακών έργων. Το πρότζεκτ δημιουργήθηκε για τις ανάγκες του Διεθνούς Φεστιβάλ Mediaterra το 2001 με τίτλο De-globalizing Re-globalizing. Ήταν ένα μετακινούμενο φεστιβάλ το οποίο ξεκίνησε από το Λαύριο, διέσχισε το Βελιγράδι, το Μάριμπορ και κατέληξε στην Φρανκφούρτη.

Προς το παρόν το μόνο καινούργιο που υφίσταται προς μελέτη είναι τα νέα μέσα και η πανδημία του 21^ου αιώνα η οποία δεν έχει λήξει και κυρίως δεν έχουν διαμορφωθεί οι νέες συνθήκες.
Πανδημίες βέβαια υπήρξαν και στο παρελθόν, οι οποίες συγκλόνισαν την ανθρωπότητα και άλλαξαν την πορεία της. Υπάρχει αναφορά ακόμα και στη Παλαιά Διαθήκη, στο βιβλίο του Leviticus που δίνει συμβουλές για την αντιμετώπιση της. Τελικά το καινούργιο, ως προς αυτήν την κατάσταση, είναι οι επιστημονικές γνώσεις και τα νέα μέσα για την αντιμετώπιση της.
Η πανδημία του 21^ου αιώνα είναι εξελιγμένη, δεν συνδέεται με κακές συνθήκες υγιεινής ή χαμηλά κοινωνικά στρώματα, δεν δημιουργεί τρόμο όπως οι πανδημίες του Μεσαίωνα και του 17^ου αιώνα, ούτε συνδέεται, κατά την άποψη του κόσμου, με σκοτεινές δυνάμεις. Αντιμετωπίζεται δε με την σύγχρονη τεχνολογία και το ισχυρό όπλο της τα μεγάλα δεδομένα και την τεχνητή νοημοσύνη που διευκολύνουν με στοιχεία την παγκόσμια έρευνα για το φάρμακο και το εμβόλιο και συμβάλουν στον καλύτερο τρόπο λήψης αποφάσεων για την καραντίνα.
Την εποχή αυτή στην Τέχνη, κυρίως στα εικαστικά, κυριαρχούν τρεις τάσεις: η πρώτη χαρακτηρίζεται από την εξελισσόμενη Σύγχρονη Τέχνη του 20^ου αιώνα, με τάσεις διεύρυνσης με την αξιοποίηση των διαφόρων νέων και παλιών μέσων που έχει στη διάθεση της. Η δεύτερη χαρακτηρίζεται από τη στενή σχέση της με τη θεωρία, την κοινωνική έρευνα, την απαξίωση των παλαιότερων μορφών τέχνης και την έντονη κοινωνική αγωνιστικότητα προς τα παρακμιακά φαινόμενα της εποχής. Η τρίτη χαρακτηρίζεται από την αξιοποίηση των νέων ψηφιακών μέσων και θεωριών για την έρευνα και δημιουργία νέων δομών έργων και προτάσεων. Και οι τρείς κατευθύνσεις έχουν έναν έντονο διάλογο μεταξύ τους που παράγει ένα ενδιαφέρον περιβάλλον συζητήσεων.
Ένα κοινό χαρακτηριστικό των δύο τελευταίων τάσεων είναι το γεγονός ότι και οι δύο παραδέχονται ότι βρισκόμαστε σε ένα μεταβατικό στάδιο στην Τέχνη, όπως και στην κοινωνία, το οποίο τώρα διαμορφώνεται, με μία βασική διαφορά: η δεύτερη είναι εναντίον της τεχνολογίας γιατί όπως έχει αναφερθεί σε πολλές τοποθετήσεις μέσω αυτής ελέγχεται η ψηφιακή κοινωνία ενώ η τρίτη εμπιστεύεται την αξιοποίηση, της διεκδικώντας ένα ρόλο στην εξέλιξη που δημιουργεί με τους δικούς της κανόνες.
Αυτό δεν είναι καινούργιο, από την αρχή της ψηφιακής ανάπτυξης υπήρχαν αυτές οι δύο τάσεις των τεχνοφοβικών και των τεχνολάγνων όπως τους ονόμασαν. Η σημαντική εξέλιξη σε αυτή τη γραφική αναμέτρηση συγκεντρώνεται στο ότι πλέον οι τεχνοφοβικοί χρησιμοποιούν και αξιοποιούν πλήρως την ψηφιακή τεχνολογία για να στραφούν εναντίον της, και ότι πλέον όλη η κοινωνία και λόγω του κορονοϊού πέρασε στην ψηφιακή διαβίωση. Η ψηφιακή διαβίωση έχει πολλούς επικριτές από την διανόηση και από το δεύτερο ρεύμα των καλλιτεχνών. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η  Ναόμι Κλάιν πρόκειται για ένα  «ζωντανό εργαστήριο για ένα μόνιμο – και εξαιρετικά κερδοφόρο – χωρίς επαφή, χωρίς δημοκρατία, μέλλον[iv]», ένα νέο “τηλε-New Deal”».
Την περίοδο αυτή, της αναμονής για την επόμενη, τη δυσκολότερη φάση της πανδημίας, είναι ιδιαίτερα χρήσιμες και οι τρεις τάσεις καθώς και οι συγκρούσεις μεταξύ τους.
Οι παρατηρητές όσο και οι καλλιτέχνες ερευνούν αυτές τις περιοχές, αλλά επιμένοντας να κρατάνε την αρχική θέση που είχε προκύψει μετά την εμφάνιση της ψηφιακής τεχνολογίας, τόσο αυτών που ήταν υπέρ όσο και αυτών  που είναι κατά.
Όμως υπάρχει  ένα βασικό χαρακτηριστικό ως προς τα ψηφιακά εργαλεία, το οποίο είναι καθοριστικό. Πρόκειται για μια ευκαιρία η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία: Για πρώτη φορά ο βαθμός πρόσβασης στα εργαλεία και μηχανισμούς οργάνωσης επεξεργασίας της πληροφορίας και των μέσων διάδοσής της, είναι τόσο προσιτός προς τον κάθε  πολίτη όσο ποτέ άλλοτε. Στην προκειμένη περίπτωση η μεγαλύτερη αμφισβήτηση του παρόντος, μέσω της Τέχνης, όπως γίνεται συχνά σε τέτοιες εποχές αλλαγών, είναι η διατύπωση νέων προτάσεων, ενός νέου μοντέλου γιατί πολύ απλά, αν δεν μπορούμε να φαντασθούμε μια καλύτερη ζωή δεν είμαστε σε θέση να την διεκδικήσουμε.

Νίκος Μόσχος, ζωγράφος

Όταν η αγωνία των likes ισοπεδώνει την προσωπική ταυτότητα του καλλιτέχνη

Νίκος Μόσχος photo Christos Simatos

Από τα τέλη Φεβρουαρίου εισήλθαμε βίαια σε μια αναπάντεχη νέα αντικειμενικότητα. Οι απότομες αλλαγές στην καθημερινότητα ήταν επιτακτικές και άμεσες καθώς τέθηκε σε κίνδυνο όχι μόνο η ατομική αλλά και η δημόσια υγειά. Μέσα σε αυτό το πρωτόγνωρο τοπίο, το διαδίκτυο ήταν λογικό να αναδειχθεί ως η πιο χρήσιμη και ασφαλέστερη οδός για τις καθημερινές ανάγκες.
Στον χώρο της τέχνης βέβαια, η χρήση του διαδικτύου παίζει ρόλο καθοριστικό εδώ και μερικά χρόνια. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με προεξάρχον το Instagram, πλέον καθορίζουν αξίες στον χώρο μας. Οι γκαλερί, από τις μεγαλύτερες ως τις μικρότερες, στηρίζουν την εικόνα και το πρεστίζ τους σε στρατηγικές επικοινωνιολόγων. Το ίδιο και πολλοί καλλιτέχνες. Δεν είναι λίγοι αυτοί που έχουν γίνει (και συνεχίζουν να γίνονται) παγκόσμια γνωστοί χωρίς να έχουν κάποιο σημαντικό βιογραφικό ή ακόμα και να έχουν εκθέσει έξω από την χώρα τους, απλά και μόνο γιατί έτυχαν ευρείας αποδοχής στο κοινό του instagram. Κάποιος θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει και ως ένα πεδίο ίσων ευκαιριών.
Ίσως και να είναι σε ένα βαθμό ή όπως θα δούμε και παρακάτω με μια γρήγορη ματιά.
Στην εποχή που οι δυσάρεστες ειδήσεις επικρατούν παντού, το ανεπηρέαστο παράλληλο σύμπαν του instagram αποδεικνύεται ως το πιο γόνιμο πλαίσιο μέσα στο οποίο μία γκαλερί, ένα μουσείο ή ένας καλλιτέχνης θα μπορέσει να στηρίξει το προϊόν του με τον πιο ιδανικό τρόπο. Αυτή η κατάσταση έδειχνε σαφώς δρομολογημένη και καθιερωνόταν ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, απλά με την έλευση της πανδημίας αναγκαστικά θα επιταχυνθούν οι ρυθμοί για λόγους βιωσιμότητας του χώρου. Για όσο καιρό ακόμα ζούμε κάτω από το σύννεφο του κορονοϊού είναι φυσικό ότι θα σταματήσουμε να συνωστιζόμαστε σε εγκαίνια, σε σινεμά και συναυλίες.

Pieter Bruegel the Elder, The Triumph of Death,1562, oil on panel 117 x162 cm – Museo del Prado

Τα likes και οι followers (όσο και αν γελούσαμε κάποιοι) μάλλον θα παίξουν από εδώ και πέρα καθοριστικό ρόλο καθώς κατά πολλούς θα αντικατοπτρίζουν την επισκεψιμότητα ή και σε ένα βαθμό να δίνουν μια ιδέα της εμπορικής απήχησης ενός πραγματικού χώρου ή ενός καλλιτέχνη. Το πιθανότερο είναι ότι θα βλέπουμε όλο και πιο συχνά διαδικτυακές εκθέσεις όχι μόνο για λόγους υγείας αλλά και για λόγους οικονομίας καθώς μια γκαλερί ή ένας art dealer μπορεί έτσι να προωθήσουν τα προϊόντα τους αποφεύγοντας τα έξοδα ενός χώρου. Ήδη προς αυτή την κατεύθυνση έχουν κινηθεί (και μάλλον  θα συνεχίσουν να κινούνται για αρκετό διάστημα) και τα art fairs. Παράλληλο σύμπαν μεν, ζωτικής σημασίας δε.
Ένα άλλο σημείο όμως στο οποίο πρέπει να σταθούμε με ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον είναι το πως θα επηρεαστούν οι γενεσιουργές προθέσεις, η μορφολογία και εν τέλει η ποιότητα των διαφόρων μορφών τέχνης. Η χρήση του μέσου γίνεται σχεδόν αποκλειστικά από τα smart phones ή τα tablets. Αυτό σημαίνει ότι η οθόνη και άρα τα οπτικά μας δεδομένα περιορίζονται σε συγκεκριμένες δυνατότητες, αυτές της οθόνης. Η τεχνολογία έχει φτάσει σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα ακόμα και για τους πιο απαιτητικούς και μας δίνει την δυνατότητα να δούμε έργα σε απίστευτα υψηλή ανάλυση (βλέπε Google Arts and Culture). Μπορεί κανείς να δει την Νυχτερινή Περίπολο του Rembrandt ή τις Ολλανδικές Παροιμίες του Bruegel σαν να έχει κολλήσει την μύτη του πάνω στο έργο. Μπορεί να δει περιμετρικά ένα γλυπτό, μια εγκατάσταση ή και μία performance και ένα video με υψηλή ευκρίνεια. Και όμως, δεν μπορεί να το ζήσει το έργο. Δεν μπορεί να βρεθεί πρόσωπο με πρόσωπο με αυτό, να αναμετρηθεί με τη διάσταση και τους παλμούς του έργου. Να εισχωρήσει μέσα σε μια μεγάλη αφηρημένη επιφάνεια ή να εκπλαγεί από την εκρηκτικότητα μιας μινιατούρας. Δεν μπορεί να εισπράξει εν τέλει την πραγματική του αίσθηση, όσο αξιοθαύμαστο και να είναι αυτό.

Tarzan, wake up !!! 2017 acrylic and oil pastel on linen, 185×200 cm, Α. Krausser Collection, Dubai

Παρόλα αυτά και δεδομένων των αναλογιών ο περιορισμός της οθόνης, το format της, φαντάζομαι θα ευνοήσει εμπορικά ως επί το πλείστον έργα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά  όπως για παράδειγμα τα μεγάλα σχήματα και τα έντονα λαμπερά χρώματα (όπως συνηθίζει να λέει το ευρύ κοινό). Αυτές τις πληροφορίες είναι πιο εύκολο να τις προσομοιάσει ο εγκέφαλος στην πραγματικότητα και θα λέγαμε ότι είναι και πιο δελεαστικές στα μάτια κυρίως των όχι και τόσο φανατικών φιλότεχνων που αποτελούν και την πλειοψηφία των χρηστών. Συνήθως έργα πυκνοκατοικημένα με πολλές μικρές πληροφορίες, όσο και αν προβληθούν αποσπασματικά, είναι δύσκολο να εκτιμηθούν στην ολότητα τους ακόμα και από την οθόνη του υπολογιστή.
Σε καμία περίπτωση δε θα ήθελα να δαιμονοποιήσω την τεχνολογία και τις αρετές της. Είναι πραγματική ευλογία το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση σε τόσα έργα τέχνης, απλά είναι σαφές ότι δεν μπορούν να τα αξιολογήσουν και να συνδιαλλαγούν μαζί τους σε βάθος. Σε αυτό επίσης συντελεί ο ρυθμός με τον οποίο εναλλάσσει κανείς τις εικόνες και άρα τον χρόνο προσήλωσης και δέσμευσης του θεατή με το έργο.

Νίκος Μόσχος  –  Photo by Kiki Kolympari

Ο ρυθμός του scroll down δημιουργεί ένα ακόρεστο άγχος για ταχύτατες εναλλαγές σε διαφορετικά ερεθίσματα το οποίο δε βοηθά στην αυτοσυγκέντρωση και την βαθιά κατανόηση οποιασδήποτε πληροφορίας. Και εδώ θα δούμε ότι επηρεάζεται η ποιότητα των έργων σε βάθος χρόνου καθώς οι δημιουργοί (κυρίως νεότεροι) επιδιώκοντας να επιβραβευθούν με likes παράγουν έργα τα οποία συνδυάζουν τα χαρακτηριστικά εκείνα που ευνοούνται από την οθόνη ή και από τις τρέχουσες τάσεις. Ως εκ τούτου βλέπουμε πληθώρα έργων που το σκεπτικό τους θα μπορούσε να ταυτιστεί με αυτό μιας διαφημιστικής αφίσας ή και με την αφίσα μιας ταινίας ή μιας καμπάνιας που θα συναντήσουμε βιαστικά στο δρόμο και που πρέπει μέσα σε δευτερόλεπτα να αρπάξουμε το μήνυμα, αν πρόκειται για παραστατική ζωγραφική. Αντίστοιχα η αφηρημένη έχει απωλέσει από καιρού οποιαδήποτε πνευματική ή υπαρξιακή υπόσταση, έχει αμιγώς διακοσμητικό χαρακτήρα και για αυτό προτιμάται από διακοσμητές και αρχιτέκτονες ώστε να διαφημίσουν τα σαλόνια τους. Κάθε είδους βαθύτεροι προβληματισμοί, συνειρμοί ή και γρίφοι που προσέδιδαν την ιδιαίτερη γοητεία ενός έργου σταδιακά εκλείπουν από πολλές νεότερες παραγωγές οι οποίες εξαντλούνται στην καλύτερη περίπτωση σε μια αυτιστική καλοφτιαγμένη επιφάνεια. Βλέπουμε δηλαδή ότι η μαζικότητα και η αγωνία των likes ισοπεδώνουν την προσωπική ταυτότητα του κάθε καλλιτέχνη ο οποίος παράγει και αγωνιά για αυτά. Από την άλλη μπορεί εύλογα κανείς να ισχυριστεί  ότι αυτό πάντα υπήρχε σαν φαινόμενο και πριν τα likes. Όχι όμως τόσο μαζικά. Ίσως και να έχω μια προσωπική άρνηση στο να δεχτώ ένα τέτοιο αισθητικά ανάλαφρο ύφος ή ακόμα και τον συνεχή βομβαρδισμό από χορηγούμενες σελίδες που προσπαθούν να επιβληθούν με την καθημερινή επανάληψη ενός προϊόντος. Σαφώς μέσα στο πλήθος υπάρχουν (και θα συνεχίσουμε να ανακαλύπτουμε) υπέρλαμπρες περιπτώσεις που χαράζουν τον προσωπικό τους δρόμο και αξίζουν το μέγιστο θαυμασμό.

Εδώ θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι όλα αυτά στα οποία αναφέρθηκα μέχρι τώρα και που ενδεχομένως να παρατηρηθούν ακόμα πιο έντονα στο εγγύς μέλλον, είχαν ήδη δρομολογηθεί τα τελευταία χρόνια λόγω της εξέλιξης της παγκοσμιοποιημένης αγοράς την οποία καθόρισαν πέρα από κάθε αμφιβολία τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Τέλος θα ήταν αδιανόητο πλέον να μην αναγνωρίσουμε σαν καθοριστικό παράγοντα προς την παραπάνω κατεύθυνση την δυσμενή εποχή στην οποία μπήκαμε και που θα καταβάλλει όχι μόνο τις οικονομικές αντοχές αλλά και τις ψυχολογικές. Οι ειδικοί προβλέπουν να έρχεται έντονη οικονομική ύφεση. Νομίζω ότι αρκετές γκαλερί θα στοχεύσουν σε ακόμα ευρύτερες γκάμες αγοραστών και όχι μόνο σε συλλέκτες. Αυτό συνεπάγεται μια ακόμα μεγαλύτερη ανοχή ή για να είμαστε πιο επιεικείς, ευελιξία όσο αφορά την επιλογή των έργων  που ενδεχομένως θα προωθηθούν. Είναι γεγονός άλλωστε ότι σε δύσκολες περιόδους η πλειονότητα του κόσμου απέστρεφε το βλέμμα από οτιδήποτε τον προβλημάτιζε ή τον έφερνε αντιμέτωπο με την πραγματικότητα.
Και για να ατενίσουμε το μέλλον με λίγο χιούμορ ας θυμηθούμε τον Baldessari και τις συμβουλές του προς τους καλλιτέχνες που θέλουν να πουλήσουν, καθώς φαίνεται θα φανούν πιο χρήσιμες από ποτέ. Ανάλαφρα χρώματα, γυναίκες, παιδάκια, νεκρές φύσεις (χωρίς μακάβριους υπαινιγμούς), γυμνά μοντέλα, γραφικά τοπία με λίμνες και λουλούδια που ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ιδιαίτερα στον Ελλαδικό χώρο έβρισκαν πάντα γόνιμο έδαφος.

Εικόνα εξωφύλλου: Bob Bicknell-Knight, « State of Affairs» , 2018-2019. Ευγενική προσφορά του καλλιτέχνη και των εκδόσεων Daata.

[i] Τον Φεβρουάριο του 2017 ξέσπασε οικονομικό σκάνδαλο, μετά από έλεγχο που έγινε κατ’ εντολή του Υπουργείου Πολιτισμού στα λογιστικά βιβλία της ΑΕΠΙ, ο οποίος αφορούσε στην περίοδο 2011-14. Από το πόρισμα του ελέγχου προέκυψαν -μεταξύ άλλων- πνευματικά δικαιώματα της τάξης των 42 εκατ. ευρώ τα οποία δεν διανεμήθηκαν στους δικαιούχους, παρακράτηση προμηθειών σε αδελφές εταιρείες και οργανισμούς του εξωτερικού, υπέρογκες αμοιβές μελών του διοικητικού συμβουλίου (καθώς και συγγενών τους) και δάνεια της εταιρείας σε μέλη του ΔΣ, τα οποία είχαν εγκριθεί από το ίδιο το συμβούλιο https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%95%CE%A0%CE%99

 [ii] Πολιτιστικές βιομηχανίες, ως έννοια εισάγεται από τον    Αντόρνο  (Theodor W. Adorno) στα μέσα του 20^ου αιώνα, σήμερα στη μελέτη που έκανε το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης εντάσσονται όλα τα καλλιτεχνικά προϊόντα (www.ekt.gr/el/news/21057), όμως την τελευταία πενταετία έχει αξιοποιηθεί ο όρος αυτός έντονα από τους χώρους  ψηφιακής τεχνολογίας.     

 [iii]  WEBINAR | Coronavirus (COVID-19) and cultural and creative sectors: impact, policy responses and opportunities to rebound after the crisis, 17 April 2020 | 15.00-16.30 CEST, https://www.oecd.org/cfe/leed/culture-webinars.htm#CCIs, Διαβάστε επίσης άρθρο: Ο πολιτισμός στη μετά-κορονοϊό εποχή, Πανταζίδης Γιάννης, https://slpress.gr/politismos/o-politismos-sti-meta-koronoio-epochi/

      [iv] Τηλε-new deal, Το δόγμα του σοκ της πανδημίας , Ναόμι Κλάιν, 19 Μαΐου 2020 

Ναόμι Κλάιν: Tηλε-new deal, το Δόγμα του Σοκ της πανδημίας

Last modified: 17/09/2020