Η λεηλασία του Χίτλερ και η δύναμη της Τέχνης

Ευανθία Τζιμούρτα
Διεθνή - Ελεύθερα Θέματα

Κάστρο Neuschwanstein στη Γερμανία το 1945. Photo courtesy of the US National Archives and Records Administration.

Ογδόντα τέσσερα χρόνια μετά την κήρυξη του πολέμου των ναζί σε βάρος της «εκφυλισμένης» τέχνης, η ταινία – ντοκιμαντέρ «Hitler Versus Picasso and the Others» (Χίτλερ εναντίον Πικάσο και των Άλλων) αποκάλυψε τα μυστικά του θησαυρού του Führe.
Μια κινηματογραφική περιήγηση που παρουσιάζει ο βραβευμένος ηθοποιός Toni Servillo, μέσα από μια σειρά ατομικών και καλλιτεχνικών αφηγήσεων. Η ταινία αρχίζει με την έκθεση των Ναζί «Degenerate Art»/«Εκφυλισμένη Τέχνη» που πραγματοποιήθηκε το 1937 στο Μόναχο, συνεχίζει με πολλές συγκλονιστικές ιστορίες και αφηγήσεις και φτάνει μέχρι τις μέρες μας με την υπόθεση του Cornelius Gurlit, στο διαμέρισμα του οποίου στο Μόναχο το 2012 ανακαλυφθήκαν 1.406 πίνακες που είχαν λεηλατηθεί από εβραϊκές οικογένειες κατά τη διάρκεια του πολέμου, αξίας πάνω από ένα δισεκατομμύριο δολάρια.

Adolf Ziegler (1892-1959). Τα τέσσερα στοιχεία: Πυρ (αριστερά) Γη και Νερό (κέντρο), Αέρας (δεξιά), 1937. Λάδι σε καμβά. Κοσμούσε το τζάκι του Χίτλερ. Pinakothek der Moderne, Bayerische Staatsgemaeldesammlungen, Μόναχο.  

Πατέρας του Cornelius Gurlit ήταν ο Hildebrand Gurlit, ο οποίος εργάστηκε για το Ναζιστικό καθεστώς ως διάσημος «Έμπορος του Χίτλερ». Η συλλογή περιελάβανε έργα από καλλιτέχνες όπως o Claude Monet, ο Pierre-Auguste Renoir, o Pablo Picasso, o Edvard  Munch,o  Paul Klee, ο Henri Matisse, ο Franz Marc, ο Marc Chagall, ο Otto Dix και ο Max Liebermann που ήταν χαμένα για δεκαετίες. Στη συλλογή, βρέθηκε και η περίφημη Καθιστή Γυναίκα του Henri Matisse.Με αφορμή το ντοκιμαντέρ που προβάλλεται αυτές τις μέρες στις κινηματογραφικές αίθουσες, θέλησα να ασχοληθώ για άλλη μια φορά με τη ναζιστική εμμονή για την τέχνη που άρχισε αμέσως μετά την κατάληψη της εξουσίας από το 3ο Ράιχ.

«Ζευγάρι» του Hans Christoph. Εκλάπη από τους ναζί μετά το 1933. Εντοπίστηκε στις 18 Νοεμβρίου 2013 στο Βερολίνο. Είναι μεταξύ των έργων που κατασχέθηκαν στο σπίτι του Cornelius Gurlitt.

Το 3ο Ράιχ απέναντι στην  τέχνη

Ο Χίτλερ είχε αντιληφθεί από τα χρόνια της νιότης τη σχέση της εικαστικής τέχνης με τον πολιτισμό και ειδικότερα την πολιτιστική ταυτότητα που τον ενδιάφερε στην υλοποίηση των σχεδίων του. Ήξερε πόσο σημαντικό ρόλο μπορεί να παίξει η τέχνη στη χειραγώγηση και καθοδήγηση του κόσμου. Φτάνει βέβαια η τέχνη και ο καλλιτέχνης να μην είναι ελεύθεροι. Καταστρέφοντας την τέχνη που θεωρούσε «εκφυλισμένη» και ανυψώνοντας την τέχνη των Γερμανών και των κλασσικών καλλιτεχνών, ο Führer θα μπορούσε να δημιουργήσει και να τελειοποιήσει μια «άρια αισθητική». Ακριβώς όπως το ραδιόφωνο, οι αφίσες και οι ομιλίες, η τέχνη ήταν μορφή προπαγάνδας για το ναζιστικό κόμμα, το οποίο επιδίωκε να δημιουργήσει μια καθορισμένη αισθητική και να την χρησιμοποιήσει αναλόγως.

Winter Garden, πίνακας του Manet που ανακαλύφθηκε στο ορυχείο στην Αυστρία 1945

«Η ζωγραφική δεν γίνεται για να διακοσμείς διαμερίσματα. Είναι ένα επιθετικό και αμυντικό όπλο ενάντια στον εχθρό». P. Picasso

Το Τρίτο Ράιχ ξεκίνησε όχι μόνο στρατιωτικό αλλά και πολιτισμικό πόλεμο και προσπάθησε να ανυψώσει το «άριο» όραμά του, ενώ εξόντωνε οτιδήποτε θα μπορούσε να το αντικρούσει. Στο αποκορύφωμα του πολέμου, ένα ολόκληρο τμήμα του Ναζιστικού Κόμματος αφιερώθηκε στην ιδιοποίηση του πολιτιστικού αγαθού των μη Γερμανών. Η Taskforce του Reichsleiter Rosenberg – στα γερμανικά,  Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg  (ERR)- είχε υποκαταστήματα με πολλά πλοκάμια σε κάθε χώρα που καταλάμβαναν οι Ναζί. Υπολογίζεται, ότι οι Ναζιστές στρατιώτες λεηλάτησαν περίπου το 20 τοις εκατό όλης της τέχνης που έγινε ποτέ.
Το 1945 αμερικανικά στρατεύματα εντόπισαν 12.000 έργα τέχνης που είχαν λεηλατήσει ναζιστές, κρυμμένα σε ορυχείο στην Αυστρία, πολλά από τα οποία ανήκαν στην προσωπική συλλογή του Χίτλερ και του Γκέρινγκ (Για τον Χέρμαν Γκέρινγκ υπαρχηγό του Χίτλερ γίνεται εκτενής αναφορά στο ντοκιμαντέρ).

The Astronomer – Johannes Vermeer, 1668. Από τους αγαπημένους πίνακες του Hitler

Επίσης, στο κάστρο Neuschwanstein στη Γερμανία, όπου ήταν τα κεντρικά «γραφεία» της ERR, εντοπίστηκαν 21.000 κλεμμένα αντικείμενα μεταξύ των οποίων και πολλά ανεκτίμητης αξίας έργα τέχνης. Πέρα από τις ανακαλύψεις των Αμερικανών στρατευμάτων, μεγάλο μέρος τέχνης εξακολουθεί να λείπει, μια απώλεια που κοστολογείται περίπου 15 έως 20 δισεκατομμύρια λίρες Αγγλίας βάση των σημερινών συνθηκών στην αγορά τέχνης. Ο ίδιος ο Χίτλερ προτού γίνει «πολιτικός» ασχολήθηκε με τη ζωγραφική, απορρίφθηκε όμως δύο φορές από την ακαδημία καλών τεχνών της Βιέννης. Τα μέτριας αισθητικής ρεαλιστικά του έργα, που αποτύπωναν κυρίως κτίρια και τοπία είχαν απορριφθεί από τα ιδρύματα που στήριζαν πιο αφηρημένες και σύγχρονες μορφές τέχνης. Ήταν λογικό λοιπόν, για την προσωπικότητα του Χίτλερ, να είναι αυτός ένας ακόμα λόγος που η Μοντέρνα Τέχνη έγινε εχθρός του.
Σε μια ομιλία του το 1937, είχε αναφέρει: «Έργα τέχνης που δεν μπορούν να κατανοηθούν από μόνα τους αλλά χρειάζονται κάποιο βιβλίο διδασκαλίας για να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους, δεν θα βρουν ποτέ ξανά το δρόμο προς το γερμανικό λαό».

Η Καθιστή Γυναίκα. Henri Matisse πορτέτο του 1920s. Βρέθηκε στην κατοχή του Cornelius Gurlit, Είχε κλαπεί το 1941

 Εκφυλισμένη Τέχνη

Το ίδιο έτος, τον Ιούλιο του 1937 και τέσσερα χρόνια μετά την κατάληψη της εξουσίας, το ναζιστικό κόμμα διοργανώνει την έκθεση «Degenerate Art»/ «Εκφυλισμένη Τέχνη» στο Μόναχο, με έργα κατασχεθέντα από 32 γερμανικά μουσεία και από ιδιωτικές συλλογές. Τα έργα τέχνης που επιλέχθηκαν είχαν αισθητική που δεν ήταν σύμφωνη με την «ιδέα της ομορφιάς» όπως την  υποστήριζαν οι Ναζί.
Ταυτόχρονα, στην ίδια πόλη διοργανώθηκε έκθεση για να δοξάσει την καθαρή άρια τέχνη «The Great Exhibition of German Art»/«Μεγάλη Έκθεση Γερμανικής Τέχνης». Η έκθεση αυτή είχε σχεδιαστεί για να αναδείξει έργα που ο Χίτλερ ενέκρινε –  επιλεγμένα αγάλματα, ξανθά γυμνά μαζί με εξιδανικευμένους στρατιώτες και τοπία.

Κάστρο Neuschwanstein. Αυτή την εικόνα αντίκρυσαν στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων όταν εισέβαλαν στο κτίριο όπου οι ναζί έκρυβαν τα κλεμμένα

Τα έργα της «Εκφυλισμένης Τέχνης»περιλάμβαναν μεγάλο μέρος της avant-garde: κυβισμός, σουρεαλισμός εξπρεσιονισμός και όλα τα στιλ της μοντέρνας τέχνης που θεωρήθηκαν κοσμοπολίτικα, κομμουνιστικά και ενάντια στη Ναζιστική αισθητική. Η έκθεση περιελάβανε έργα καλλιτεχνών όπως – Paul Klee, Oskar Kokoschka και Wassily Kandinsky – μαζί με διάσημους Γερμανούς καλλιτέχνες της εποχής όπως οι Max Beckmann, Emil Nolde και Georg Grosz, που τον είχε αφορίσει το ναζιστικό καθεστώς.
Το εγχειρίδιο της έκθεσης εξηγεί ότι ο σκοπός της ήταν να «αποκαλυφθούν οι φιλοσοφικοί, πολιτικοί, φυλετικοί και ηθικοί στόχοι και οι προθέσεις πίσω από αυτό το μοντέρνο κίνημα τέχνης και οι κινητήριες δυνάμεις της διαφθοράς που το ακολουθούν».
Ανεξάρτητα από τα αφηρημένα ή εξπρεσιονιστικά έργα σε ορισμένες περιπτώσεις περιλάμβανε και έργα εβραίων καλλιτεχνών.

Claude Monet, Waterloo Bridge, 1903


Η έκθεση οργανώθηκε με τη σκόπιμη πρόθεση να ενθαρρυνθεί μια αρνητική συμπεριφορά και αντίδραση. Τα έργα ήταν κρεμασμένα στραβά και σε τυχαία σειρά, υπήρχαν γκράφιτι στους τοίχους που στόχευαν στην προσβολή της τέχνης και των καλλιτεχνών και άλλα «ευρήματα» που παρουσίαζαν τη μοντέρνα τέχνη παράλογη και γελοία. Η έκθεση ήταν καθαρή προπαγάνδα, που προσπαθούσε να αποδείξει την απεχθή φύση της τέχνης διότι δεν ευθυγραμμίστηκε με την αισθητική του ναζιστικού καθεστώτος.
Τα έργα χωρίστηκαν σε διαφορετικά δωμάτια ανά κατηγορία – βλάσφημη τέχνη, τέχνη από Εβραίους ή κομμουνιστές καλλιτέχνες, τέχνη που επικρίνει Γερμανούς στρατιώτες, τέχνη που προσβάλλει την τιμή των γερμανικών γυναικών!
Ένα δωμάτιο περιείχε εντελώς αφηρημένα έργα τέχνης και χαρακτηρίστηκε ως «αίθουσα παραφροσύνης».

Αφίσα της έκθεση «Εκφυλισμένη Τέχνη»


«Στους πίνακες και τα σχέδια αυτού του θαλάμου φρίκης δεν υπάρχουν λόγια να περιγράψει κανείς για το τι υπήρχε στο άρρωστο μυαλό όσων χρησιμοποίησαν πινέλα και μολύβια», αναφέρεται στον κατάλογο έκθεσης.
Η ιδέα της έκθεσης δεν ήταν μόνο να διακωμωδήσει τη σύγχρονη τέχνη, αλλά να ενθαρρύνει τους θεατές να τη δουν σαν ένα σύμπτωμα ενός κακού σχεδίου ενάντια στο γερμανικό λαό.
Και είχε μεγάλη επιτυχία. Η έκθεση ταξίδεψε σε 12 πόλεις της Αυστρίας και της Γερμανίας και την επισκέφθηκαν δύο εκατομμύρια Γερμανοί και Αυστριακοί.

Edvard Munch, Ashes II, 1899

Η «Μετανάστευση» της Εκφυλισμένης Τέχνης

Στο τέλος της έκθεσης, κάποια από τα έργα κάηκαν από τους Ναζί είτε πουλήθηκαν σε δημοπρασίες στην Ελβετία (κυρίως σε Αμερικανούς) ως ένα έσοδο για το κράτος του Χίτλερ.
Έτσι, ιστορικά, παρατηρείται μια «μετανάστευση» τέχνης τα χρόνια του 2ου παγκοσμίου πολέμου, από την Ευρώπη στην Αμερική, και κέντρο της Μοντέρνας Τέχνης από το Παρίσι γίνεται πλέον, η Νέα Υόρκη.
ο Jonathan Petropoulos, καθηγητής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Claremont McKenna College και συγγραφέας πολλών βιβλίων για την τέχνη και την πολιτική στο 3ο Ράιχ, υποστηρίζει ότι για κάποιους καλλιτέχνες, που απαγορεύτηκαν από τους Ναζί, αυτό αποδείχθηκε πολύ θετικό για την πορεία τους.
«Τα συγκεκριμένα έργα τέχνης έγιναν πιο ελκυστικά στο εξωτερικό, και σίγουρα σε αντιναζιστικούς κύκλους απέκτησαν αξία επειδή οι Ναζί τα αντέκρουσαν, και νομίζω ότι μακροπρόθεσμα ήταν καλό για τη σύγχρονη τέχνη να θεωρείται κάτι που οι Ναζί κακοποίησαν και μίσησαν» 

Otto Dix’s “Leonie” (1923)

Χωρίς να είναι και το μοναδικό κριτήριο – κάθε άλλο θα έλεγα –  καλλιτέχνες που παρουσιάστηκαν στην έκθεση συγκαταλέγονται στους μεγάλους της σύγχρονης τέχνης κα τα έργα τους χαρακτηρίζονται ανεκτίμητης οικονομικής και πολιτιστικής αξίας παγκοσμίως.
Επίσης, μαζί με τα έργα, πολλοί συλλέκτες, γκαλερίστες και άνθρωποι της τέχνης, μεταναστεύουν την περίοδο του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου από την Ευρώπη στην Αμερική. Όπως ο Paul Rosenberg, που αναφέρεται και στο ντοκιμαντέρ, και ήταν ένας από τους πιο ενδιαφέροντες ιδιοκτήτες γκαλερί και εμπόρους τέχνης στις αρχές του 20ου αιώνα.
Αφού οι Ναζιστές έκλεψαν το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής του που αποτελείτο από Picasso, Matisse, Van Gogh και άλλους διάσημους καλλιτέχνες της «εκφυλισμένης τέχνης», ο ίδιος καταφέρνει να φύγει για τη Νέα Υόρκη. Ο Paul Rosenberg, ήταν Γάλλο- Εβραίος, στενός φίλος του Picasso, του Braque και του Matisse, και ένας εξαιρετικός συλλέκτης τέχνης, ο οποίος το 1910 άνοιξε γκαλερί στο νούμερο 21 της οδού rue La Boétie στο Παρίσι, γκαλερί που κατείχε σημαντικότατα έργα τέχνης. Μερικά από τα έργα είναι ακόμα χαμένα. Πολλά όμως έχουν βρεθεί, (αφού είχαν πωληθεί από τους ναζί σε δημοπρασίες) όπως το «Portrait of Mlle. Gabrielle Diot» του Degas και το «Dora Maar» του Picasso που πωλήθηκε σε δημοπρασία πριν δυο χρόνια για 45 εκ. δολάρια. Το 2017, η εγγονή του Rosenberg, Anne Sinclair, διοργάνωσε έκθεση στο Παρίσι, με τίτλο «21 rue La Boétie» για να τιμήσει τον παππού της εκθέτοντας και έργα από την εποχή εκείνη.

Franz Marc 1911

Φυσικά, το πρώτο πράγμα που μου μένει ως συναίσθημά, μετά τις ιστορίες που είδα στο ντοκιμαντέρ και μελετώντας στη συνέχεια λίγο παραπάνω την εμμονή των ναζιστών για την Τέχνη, είναι αγανάκτηση και θλίψη. Θλίψη για την τέχνη που χάθηκε και αγανάκτηση γιατί χάθηκε μόνο και μόνο για να εξυπηρετήσει προπαγανδιστικούς και άλλους υστερόβουλους σκοπούς του Χίτλερ και των συνεργατών του.
Μένει όμως ο θαυμασμός. Θαυμασμός για τη Δύναμη που έχει η Τέχνη. Από ανάγκη δημιουργικής έκφρασης, μπορεί να γίνει όπλο χειραγώγησης σε χέρια αρρωστημένου μυαλού.
Την ίδια στιγμή είναι και η απειλή του. Ένα μέσο που μπορεί να τον αποδυναμώσει. Κι αυτό το καθιστά εχθρό. Η τέχνη έχει τη δύναμη να επιβιώνει. Μια τέχνη που στο μυαλό κάποιων θεωρείται εκφυλισμένη, για όλους τους άλλους είναι ανεκτίμητη.

Αγροτόσπιτο ζωγραφισμένο από το Χίτλερ το 1914

Θα κλείσω όπως κλείνει και το ντοκιμαντέρ∙ με μια συνομιλία του Πικάσο με Γερμανό αξιωματικό το 1945, όπως τη διηγήθηκε ο ίδιος ο Πικάσο σε συνέντευξή του.
Στο γραφείο του, Γερμανός αξιωματικός βλέποντας μια κάρτα με την «Guernica» ρωτάει το ζωγράφο:

«Είναι δικό σας αυτό το έργο, δάσκαλε;»
«Όχι» απαντάει ο Πικάσο. «Αυτό είναι δικό σας έργο».

Αρχική εικόνα: Ο Αδόλφος Χίτλερ και άλλοι ναζιστές αξιωματούχοι (Hoffmann, Willrich, Hansen και Ziegler) στέκονται δίπλα στο τείχος της Dada στην έκθεση Entartete Kunst – Εκφυλισμένη Τέχνη, 16 Ιουλίου 1937

Η αφίσα της ταινίας «Χίτλερ εναντίον Πικάσο και των Άλλων»

*Πηγές:
https://en.wikipedia.org/wiki/Degenerate_Art_Exhibition
-Jonathan Petropoulos (1996)  Art as Politics in the Third Reich
-Degenerate art: Why Hitler hated modernism 2013
https://www.bbc.com/news/magazine
-Diane M. Bolz , The Nazis’ War on Modern Art
  https://www.momentmag.com
http://www.thedartmouth.com/

 

Last modified: 05/07/2021