Ζαν Ντιμπιφέ: Θέσεις Αντικουλτούρας. Μια ιστορική διάλεξη.

Καυστικός, αιρετικός και «εριστικός» ο Ζαν Φιλίπ Ντιμπιφέ, προσπάθησε να οικοδομήσει ψευδαισθήσεις. «Πάνω στις ψευδαισθήσεις ο μηδενισμός μου γίνεται θετική αξία» έλεγε.
Το 1951 παρουσίασε μεγάλη έκθεση έργων του στο Σικάγο. Με αφορμή την έκθεση έδωσε στη Λέσχη Τεχνών του Σικάγου διάλεξη με θέμα Θέσεις Αντικουλτούρας (Anticultural Positions). Πρόκειται για ένα είδος ατομικού μανιφέστου, με το οποίο διακηρύσσει τις αντιλήψεις του ενάντια στα καθιερωμένα πρότυπα της δυτικής τέχνης

Μια σημαντική αλλαγή φαίνεται ότι επικρατεί τελευταία σε πολλά μυαλά κυρίως της τέχνης. Ορισμένες αξίες και απόψεις που είχαν θεωρηθεί τελεσίδικες και πέρα από κάθε αμφισβήτηση, αντιμετωπίζουν όχι μόνο το φάσμα της αμφισβήτησης αλλά τείνουν να θεωρούνται και ψευδείς. Παραμελημένες και περιφρονημένες θέσεις αποκαθίστανται και αποκτούν αξία. Η αλλαγή, χωρίς αμφιβολία,οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις γνώσεις που έχουμε κατακτήσει κατά τη διάρκεια των τελευταίων πενήντα χρόνων στην προσέγγιση μας με τους λεγόμενους πρωτόγονους πολιτισμούς και συγκεκριμένους τρόπους σκέψης τους. Η τέχνη τους σε μεγάλο βαθμό έχει «αναστατώσει» και έχει επηρεάσει το δυτικό κόσμο.
Αναρωτιόμαστε σοβαρά πόσο η Δύση έχει να μάθει από αυτόν τον «πρωτόγονο πολιτισμό»; Οι προσεγγίσεις τους και οι λύσεις που δίνουν και που αρχικά μας φαίνονταν απλοϊκές, αποδεικνύονται πιο συνετές από τις δικές μας. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να μιλήσουμε για απλοϊκές συμπεριφορές. Θα μπορούσαμε όμως κάλλιστα να πούμε ότι αυτοί και όχι εμείς χαρακτηρίζονται από φινέτσα, νοητική ικανότητα, και βαθειά σκέψη.Προσωπικά, έχω μεγάλη εκτίμηση και σεβασμό στις «πρωτόγονες κοινωνίες» για τις αξίες τους:το ένστικτο,το πάθος,το καπρίτσιο,τη βία,την τρέλα.
Δεν θέλω να πω ότι οι αξίες αυτές δεν υπάρχουν και στο δυτικό κόσμο. Το αντίθετο μάλιστα! Αλλά οι αξίες που κυριαρχούν στον πολιτισμό μας, δεν μου φαίνεται ότι αντιστοιχούν στην πραγματική δυναμική του μυαλού μας. Ο πολιτισμός μας έχει πάρει αντίθετη τροπή ή τουλάχιστον μια πορεία που δεν μας αξίζει. Είναι σαν μια νεκρή γλώσσα που δεν έχει τίποτα κοινό με τη γλώσσα που ομιλείται σήμερα στο δρόμο. Απομακρύνεται όλο και περισσότερο από καθημερινή μας ζωή. Περιορίζεται στα άψυχα. Σε έναν πολιτισμό μανδαρίνων. Δεν έχει ζωντανές ρίζες.
Στόχος μου είναι μια τέχνη που είναι άμεσα συνδεδεμένη με την πραγματική ζωή και τις αληθινές προθέσεις. Μια τέχνη που ξεκινά έξω από τα κατεστημένα ρεύματα.
Θα ήθελα να απαριθμήσω ορισμένα σημεία της κουλτούρας μας με τα οποία διαφωνώ.
Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της δυτικής σκέψης είναι η τάση να προσδίδει στον άνθρωπο μια φύση αρκετά διαφορετική από εκείνη όλων των άλλων πλασμάτων. Αρνείται να προσδιορίσει τη φύση μας, το χαρακτήρα μας σε σχέση με τον άνεμο, τα δένδρα, τις ρεματιές. Αυτά τα συναντάμε μόνο ως ευφυολογήματα και στην ποίηση.
Ο δυτικός άνθρωπος περιφρονεί τα δέντρα και τα ρυάκια. Μισεί κάθε σκέψη κάθε πιθανότητα να είναι σαν κι αυτούς. Ο «πρωτόγονος», ωστόσο αγαπά και θαυμάζει τα δέντρα και τα ρυάκια. Νιώθει μεγάλη χαρά να μοιάζει με αυτά. Πιστεύει σε μια πραγματική ομοιότητα ανάμεσα στον άνθρωπο, το δένδρο ή μια ρεματιά. Έχει μια πολύ ισχυρή αίσθηση της συνέχειας και των δεσμών μεταξύ όλων αυτών που τον περιβάλλουν και ιδιαίτερα του ανθρώπου με τον υπόλοιπο κόσμο.
Αυτές οι «πρωτόγονες» κοινωνίες έχουν σίγουρα μεγαλύτερο σεβασμό από ό,τι ο δυτικός άνθρωπος, για όλα τα πλάσματα στη γη. Δεν βλέπουν το ανθρώπινο είδος σαν επικυρίαρχο πάνω στα άλλα πλάσματα, αλλά ένα από αυτά. Ο δυτικός άνθρωπος πιστεύει ότι το μυαλό του είναι σε θέση να κατακτήσει την τέλεια γνώση. Είναι πεπεισμένος ότι ο υπόλοιπος κόσμος στοιχίζεται με τις σκέψεις και τους συλλογισμούς του. Πιστεύει ακράδαντα ότι οι πεποιθήσεις του είναι λογικές και βάσιμες. Οι «Άγριοι» διαισθάνονται ότι υπάρχει μια αδυναμία επικοινωνίας του λόγου και της λογικής και επιλέγουν άλλους τρόπους να αποκτήσουν τη γνώση. Αυτός είναι ο λόγος που τόσο πολύ εκτιμώ και θαυμάζω αυτές τις καταστάσεις του πνεύματος που μας αναφέρονται ως παραλήρημα. Οφείλω να ομολογήσω ότι έχω έντονο ενδιαφέρον για το παραλήρημα. Είμαι πεπεισμένος ότι η τέχνη έχει πολλά να κάνει με το παραλήρημα.
Θα ήθελα τώρα να μιλήσω με μεγάλο σεβασμό για το πώς διαμορφώθηκαν οι ιδέες του δυτικού κόσμου. Δεν θεωρώ ότι διαμορφώθηκαν, όπως το μεγαλύτερο μέρος των λειτουργιών της ανθρώπινης ύπαρξης. Πιστεύω ότι οι ψυχικές διεργασίες ήταν λιγότερες, με φτωχούς μηχανισμούς, σαν σε μια κρούστα πάγου. Οι ιδέες είναι σαν ατμός που συμπυκνώνεται σε νερό και επηρεάζει το λόγο και τη λογική.
Δεν πιστεύω ότι η σημαντικότερη αποστολή της ψυχικής λειτουργίας είναι να γεννά ιδέες. Η λειτουργία του νου δεν με ενδιαφέρει σε αυτό το επίπεδο. Πραγματικός στόχος μου είναι να «συλλάβω» τη σκέψη σε εκείνο το σημείο εξέλιξης, ακριβώς πριν από το στάδιο να γεννά ιδέες. Στη Δύση όλες οι τέχνες, όλα τα είδη της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας λειτουργούν πάνω σε κυρίαρχες ιδέες. Η δική μου τέχνη και φιλοσοφία προέρχονται εξ ολοκλήρου από περιοχές του υποκειμενισμού…
Προσπαθούμε να εμβαθύνουμε όσο περισσότερο γίνεται, εκεί όπου ο «χυμός» είναι πιο πλούσιος. Ο δυτικός πολιτισμός αρέσκεται στην ανάλυση, αλλά έχω μικρή εμπειρία από την ανάλυση και λίγη εμπιστοσύνη σ’ αυτή. Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα πάντα μπορούν να αποκαλυφθούν με την αποσυναρμολόγηση. Να τεμαχίσουν όλα τα μέρη και να τα μελετήσουν ένα – ένα ξεχωριστά. Παρορμητικά κινούμαι προς την αντίθετη κατεύθυνση. Να είμαι ικανός να θεραπεύσω το σύνολο και όχι τα μέρη. Η στιγμή που ένα αντικείμενο είναι διαμελισμένο ακόμη και στα δύο, έχω την αίσθηση ότι αυτό είναι χαμένο για τη μελέτη μου, νιώθω απομακρυσμένος από αυτό. Πιστεύω ακράδαντα ότι μια απογραφή των τμημάτων δεν τα καθιστά ένα ενιαίο σύνολο..

Όταν θέλω πραγματικά να δω ένα αντικείμενο, έχω την τάση να το δω μέσα στο χώρο που το περιβάλλει. Για να μελετήσω το μολύβι που βρίσκεται στο τραπέζι μου, θα επικεντρωθεί όχι μόνο στο μολύβι, αλλά στο κέντρο του δωματίου, προσπαθώντας να δω όσο το δυνατόν περισσότερα αντικείμενα ταυτόχρονα. Όταν βλέπω ένα δέντρο έξω στο χώρο δεν το μεταφέρω στο εργαστήριο μου για να το κοιτάξω μέσα από ένα μικροσκόπιο, γιατί έχω την αίσθηση ότι ο άνεμος που θροΐζει στα φύλλα είναι ζωτικής σημασίας για την ολοκληρωμένη γνώση του δέντρου κι έτσι το στοιχείο του άνεμου δεν μπορεί να αφαιρεθεί. Το ίδιο ισχύει και με το κελάιδισμα των πουλιών στα κλαδιά. Η νοοτροπία μου είναι ότι πάντα δίνω περισσότερη βάση στο τί περιβάλλει το δένδρο και σ’ αυτά που περιβάλλουν τα πράγματα που έχουν σχέση με το δένδρο. Επιμένω στο σημείο αυτό διότι έχω την αίσθηση ότι αυτή η νοοτροπία είναι ένας σημαντικός παράγοντας για την τέχνη μου.
Το πέμπτο σημείο. Είναι το γεγονός ότι ο πολιτισμός μας διακατέχεται από την απόλυτη εμπιστοσύνη στη γλώσσα (κυρίως στη γραπτή) καθώς πιστεύει στην ικανότητά της να μεταφράσει και να επεξεργαστεί τη σκέψη. Μου φαίνεται λάθος. Μου μοιάζει η γλώσσα να είναι μεικτό σύστημα στενογραφίας και υποτυπωδών αλγεβρικών σημείων, που περισσότερο βλάπτουν παρά ωφελούν τη σκέψη. Ο προφορικός λόγος, με τη χροιά και τον τόνο της φωνής, ένα ξερόβηχα, κάποιες γκριμάτσες ή μια σειρά από μιμητισμούς μου φαίνονται πιο αποτελεσματικοί από το γράψιμο.
Θεωρώ τη γραπτή γλώσσα ένα κακό εργαλείο. Ως μέσον επικοινωνίας, μεταφέρει απλώς το κουφάρι μιας σκέψης: τη σκουριά από τη φωτιά. Και ως όργανο της σκέψης, που επιβαρύνει το υγρό και το νοθεύει. Πιστεύω – και στο σημείο αυτό είμαι σε συμφωνία με τους λεγόμενους πρωτόγονους πολιτισμούς- ότι η ζωγραφική, μέσο πιο συγκεκριμένο από το γραπτό λόγο, είναι ένα πολύ πιο πλούσιο εργαλείο για την επικοινωνία και τη διαμόρφωση της σκέψης. Έχω πει ότι αυτό που με ενδιαφέρει για τη ζωγραφική δεν είναι να προσφέρω μια αποκρυσταλλωμένη σκέψη. Θέλω η ζωγραφική μου να θεωρηθεί ως μια προσωρινή γλώσσα της σκέψης.
Έρχομαι τώρα στο έκτο και τελευταίο σημείο μου: Θα ήθελα να μιλήσω για τη δυτική έννοια της ομορφιάς. Πρώτα θέλω να σας πω πώς η άποψή μου διαφέρει από την επικρατούσα άποψη.
Για τους περισσότερους ανθρώπους στις δυτικές κοινωνίες υπάρχουν αντικείμενα που είναι όμορφα και άλλα που θεωρούνται άσχημα. Υπάρχουν όμορφοι άνθρωποι και άσχημοι άνθρωποι, όμορφα μέρη και άσχημα μέρη. Θεωρώ τη δυτική έννοια της ομορφιάς εντελώς εσφαλμένη. Αρνούμαι απολύτως να δεχτώ την άποψη ότι υπάρχουν άσχημοι άνθρωποι και άσχημα αντικείμενα. Μια τέτοια ιδέα μου φαίνεται ασφυκτική και αποκρουστική. Νομίζω ότι ήταν οι Έλληνες αυτοί που διατύπωσαν την ιδέα ότι κάποια αντικείμενα είναι πιο όμορφα από τα άλλα.
Οι λεγόμενοι «άγριοι» δεν πιστεύουν σε αυτό καθόλου. Δεν κατανοούν τι σημαίνει ομορφιά. Αυτός είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο αποκαλούνται «άγριοι». Ένας χαρακτηρισμός που προορίζεται για όποιον αδυνατεί να κατανοήσει ότι υπάρχουν όμορφα πράγματα και άσχημα πράγματα και δεν ανησυχεί καθόλου γι αυτό. Το περίεργο είναι ότι για αιώνες (και σήμερα περισσότερο από ποτέ) ο δυτικός άνθρωπος έχει αποδεχθεί πλήρως τις απόψεις για το όμορφο και το άσχημο. Κανείς δεν αμφιβάλλει για μια στιγμή ότι υπάρχει ομορφιά, αλλά δεν θα βρείτε ποτέ δύο ανθρώπους να συμφωνούν για τα αντικειμενικά κριτήρια της ομορφιάς. Τα κριτήρια διαφέρουν από αιώνα σε αιώνα.Σε κάθε νέο αιώνα, ο δυτικός πολιτισμός θεωρεί όμορφο κάτι που χαρακτηρίστηκε ως άσχημο κάποιον περασμένο αιώνα. Κι αυτό βέβαια οφείλεται στο γεγονός ότι υπάρχουν πολλές απόψεις για το τι είναι όμορφο και τι άσχημο. Η διάκριση της ομορφιάς απαιτεί μια ιδιαίτερη αίσθηση με την οποία πολλοί άνθρωποι δεν είναι προικισμένοι. Κάποιοι πιστεύουν ότι η αίσθηση αυτή μπορεί να αναπτυχθεί μέσα από την άσκηση. Το ίδιο γίνεται και στο σχολείο.Ο δάσκαλος μιλάει στους μαθητές του για την ομορφιά, αλλά παράλληλα τους θυμίζει ότι ο κάθε άνθρωπος είναι προικισμένος διαφορετικά και με διαφορετικές αντιλήψεις κι έτσι υπάρχει διαφωνία για το τι είναι όμορφο και τι είναι άσχημο. Προτρέπει στους μαθητές του να μελετήσουν και να αναρωτηθούν κι έτσι από γενιά σε γενιά το όλο θέμα παραμένει στον αέρα. Και όμως η έννοια της ομορφιάς είναι ένα από τα πράγματα στα οποία αποδίδει ο πολιτισμό μας τόση αξία. Στη δυτική κοινωνία η πίστη στην ομορφιά είναι κυρίαρχη και έχει εξελιχθεί σε λατρεία. Η έννοια του πολιτισμού είναι αδιαίρετη από την έννοια της ομορφιάς.Θεωρώ ότι αυτή η ιδέα της ομορφιάς είναι φτωχή και αφελής εφεύρεση. Είναι οδυνηρό να σκεφτούμε τους ανθρώπους που στερούνται ομορφιάς, επειδή η μύτη τους είναι στραβή ή επειδή έχουν παραπανίσια κιλά ή το πέρασμα του χρόνου έχει αφήσει πάνω τους τα σημάδια του.
Η ιδέα ότι ο κόσμος μας ως επί το πλείστον αποτελείται από άσχημα αντικείμενα ενώ τα όμορφα είναι σπάνιο και δύσκολο να βρεθούν, δεν μου φαίνεται συναρπαστική. Πιστεύω ότι, αν η Δύση αποφάσιζε να αποβάλλει αυτές τις ιδέες θα ήταν μια σωστή απαλλαγή.
Αν συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε αντικείμενο στον κόσμο μπορεί να συναρπάσει και να φωτίσει κάποιον, θα ήμασταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Αυτή η ιδέα, νομίζω, θα μπορούσε να εμπλουτίσει τη ζωή μας περισσότερο από την ελληνική έννοια της ομορφιάς.Τι θα συμβεί με την τέχνη; Για τους Έλληνες, ο στόχος της τέχνης είναι οι όμορφες γραμμές και όμορφες χρωματικές αρμονίες. Εάν καταργηθεί αυτή ιδέα, τι θα προκύψει στην τέχνη; Επιτρέψτε μου να σας πω: Η Τέχνη θα επανέλθει στην πραγματική της λειτουργία, θα είναι πιο αποτελεσματική από το να οργανώνει σχήματα και χρώματα για την οπτική απόλαυση. Οι συνδυασμοί χρωμάτων με ευχάριστους ρυθμούς δεν με αφορούν. Δεν θα αφιέρωνα μια ολόκληρη ώρα γι αυτή τη ζωγραφική.
Η Τέχνη γίνεται με το μυαλό και όχι με τα μάτια. Αυτό πιστεύεται ότι επικρατούσε στις «πρωτόγονες» κοινωνίες και είναι σωστό.Η τέχνη είναι μια γλώσσα, ένα όργανο γνώσης και επικοινωνίας.Νομίζω ότι ο ενθουσιασμός του πολιτισμού μας για το γράψιμο, που ανέφερα προηγουμένως, μας έχει οδήγησε να μην βλέπουμε ξεκάθαρα τη ζωγραφική, σαν ένα υποτυπώδες ιδίωμα για αναλφάβητους. Έχω πει και το επαναλαμβάνω ότι κατά τη γνώμη μου, η ζωγραφική είναι μια πολύ πιο πλούσια γλώσσα από τη γλώσσα των λέξεων. Είναι αρκετά άχρηστο να αναζητήσουν οποιαδήποτε άλλο λόγο ύπαρξης για την τέχνη.
Η ζωγραφική είναι μια πολύ πιο άμεση γλώσσα από εκείνη των γραπτών λέξεων και με πολύ περισσότερο νόημα.Λειτουργεί με σύμβολα και δεν είναι αφηρημένη ή ασώματη σαν τις λέξεις. Τα σύμβολα στη ζωγραφική είναι πολύ πιο κοντά στα ίδια τα αντικείμενα. Η ζωγραφική χειρίζεται θέματα που αποτελούν από μόνα τους ζωντανές ουσίες. Γι’ αυτό μας επιτρέπει περισσότερο από τις λέξεις να διεισδύσουμε στα αντικείμενα και στην ουσία τους.
Τέλος, η ζωγραφική μπορεί να προκαλέσει τα πράγματα όχι μεμονωμένα, αλλά συνδέοντας με τα πάντα γύρω τους: μια τεράστια ποσότητα πραγμάτων ταυτόχρονα. Επιπλέον, η ζωγραφική είναι μια πολύ πιο αυθόρμητη και πολύ πιο άμεση γλώσσα από τις λέξεις: πολύ πιο κοντά σε μια διαπεραστική κραυγή ή ένα χορό. Αυτός είναι ο λόγος που η ζωγραφική είναι ένα μέσο έκφρασης για τις εσωτερικές φωνές μας και πολύ πιο αποτελεσματική από τις λέξεις. Η ζωγραφική έχει ένα διπλό πλεονέκτημα πέρα από τη γλώσσα. Πρώτα απ’ όλα, προκαλεί πιο δυναμικά. Δεύτερον, ανοίγει τις πύλες και φανερώνει τον εσωτερικό

Αφίσα από την έκθεση της Ωμής Τέχνης στη Λοζάνη, που παρουσιάζεται στη Collection de l’Art Brut

χορό στο μυαλό του ζωγράφου. Αυτές οι δύο ιδιότητες καθιστούν τη ζωγραφική ένα θαυμάσιο μέσο για να προκαλέσει τη σκέψη – ή αν θέλετε, τη διόραση. Και, είναι επίσης ένα θαυμάσιο μέσο για την εξωτερίκευση της διόρασης επιτρέποντας μας να τη μοιραστούμε με το ζωγράφο. Με τη χρησιμοποίηση αυτών των δύο ισχυρών μέσων η ζωγραφική μπορεί να φωτίσει τον κόσμο με θαυμάσιες ανακαλύψεις. Μπορεί να εμπνέει τον άνθρωπο σε νέους μύθους, νέες μυστικιστικές αποκαλύψεις, τις απείρως αδιαίρετες πτυχές των πραγμάτων και τις αξίες τους που παλαιότερα αγνοούσε. Αυτό, νομίζω, είναι πολύ πιο συναρπαστικό έργο για τους καλλιτέχνες από τις συνθέσεις σχημάτων και χρωμάτων για να ευχαριστήσουν τα μάτια.

Απόδοση: Ευανθία Τζιμούρτα

Ο Ζαν Ντιμπιφέ γεννήθηκε στη Χάβρη της Γαλλίας στις 31 Ιουλίου 1901 και πέθανε το Μάιο του 1985. Ξεκίνησε νεαρός τη ζωγραφική, την οποία εγκατέλειψε νωρίς για να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία, τη μουσική, τις γλώσσες (1924). Το 1930 επανακάμπτει στη ζωγραφική αλλά αφιερώνεται ολοκληρωτικά σ’ αυτή από το 1942 και μετά. Διέκρινε στην τέχνη του περιθωρίου μια αυθεντική δημιουργική παρόρμηση, ικανή να παράγει σημαντικά έργα τέχνης. Μεταξύ εγκλείστων σε ψυχιατρικές κλινικές αναζήτησε την ωμή τέχνη που απείχε από τα καθιερωμένα πρότυπα. Το 1948 δημιούργησε την Εταιρία Ωμής Τέχνης μαζί με άλλους καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων ο Αντρέ Μπρετόν. Η συλλογή του έγινε αργότερα γνωστή σαν Collection de l‘Art Brut. Περιλαμβάνει χιλιάδες έργα και σήμερα εκτίθεται στη Λοζάνη της Ελβετίας.