Ειρήνη Βογιατζή, χαμένες ταυτότητες στα καπνοτόπια

Γιάννης Τζιμούρτας

Δημοσιογράφος

Τα καπνοτόπια είναι έργο ζωής με πολλές πράξεις. Τα καπνοχώραφα, η δουλειά που δεν έχει σταματημό, οι βροχές που θολώνουν την ελπίδα, ο αδυσώπητος ήλιος του καλοκαιρού, τα ξηραντήρια, οι αποθήκες, οι μεσιτάδες, τα καπνομάγαζα, ο έμπορος∙ ο οικογενειάρχης που μέσα στο καταχείμωνο μετρά τα καζάντια της δουλειάς. Αν ζήσεις τη ζωή του «καπνά», αν σε μπολιάσει η «λέρα» από τα καπνόφυλλα στα χέρια σου, δύσκολα απαρνείσαι τα καπνοτόπια. Οι αναμνήσεις σου έχουν τη βαριά μυρωδιά του καπνού για πάντα.
Αυτό το μπόλιασμα κι αυτές οι μυρωδιές οδήγησαν την Ειρήνη Βογιατζή να ξεφυλλίσει το άλμπουμ των δικών της αναμνήσεων στα καπνοτόπια της Ξάνθης. Κι αυτό το άλμπουμ μας έδωσε μια σειρά από ζωγραφιές που «μοσχοβολούν» καπνό και αναδεικνύουν ανθρώπους που πέρασαν τη ζωή τους στα καπνοχώραφα και τα καπνομάγαζα της Ξάνθης. Την έκθεση της «Σήματα Καπνού» τη χαρήκαμε στην αίθουσα τέχνης Καπλανών 5.

Ειρήνη, πόσα χρόνια στ’ αλήθεια κουβαλούσες αυτές τις εικόνες … Μοιάζει ν’ αποτυπώνεις ένα μέρος απο το DNA σου.

Αυτές οι εικόνες είναι ό,τι αντίκρισα μωρό. Ό,τι μύρισα στο υπόστεγο του πατρικού μου στην Ξάνθη, που στέγνωναν τα φύλλα του καπνού. Αυτές οι μνήμες, οι μυρωδιές και οι διηγήσεις είναι ό,τι κράτησα μέσα μου. Ήρθε τώρα η ώρα, να τις επικοινωνήσω.

Είναι μια σειρά ντοκουμέντα ή μια ζωγραφική ηθογραφία;

Προσπάθησα ν’ αποτυπώσω με χρονική σειρά τις εργασίες για τον καπνό όπως τις είδα σε πολύτιμα φωτογραφικά αρχεία και όπως τις διάβασα σε βιβλία σχετικά με τον καπνό: του φίλου μου Τάσου Σουϊτάρη, «Μπασμάς καπνός του πρώτου γιακά» για τις διαδρομές μνήμης στην καλλιέργεια του καπνού ποικιλίας “μπασμά” στη Χρύσα, και, του κ. Χρήστου Μιχαλόπουλου, «Η Ξάνθη του καπνού».

Πόσο το συναίσθημα επηρέασε τις μνήμες την ώρα της δουλειάς;

Αδύνατο να εργαστώ για ένα θέμα που άγγιξε τόσες οικογένειες – και όχι μόνο στην Ξάνθη – χωρίς συναίσθημα. Μουσικές από τις χαμένες πατρίδες γνωστά ακούσματα με συνόδευαν καθώς αποτύπωνα στον καμβά ή στο χαρτί αυτά τα πρόσωπα. Αδύνατο να ξεφύγω από τα κείμενα που γράφτηκαν για τους αγώνες των καπνεργατών και για τ’ αθώα θύματα στα συλλαλητήρια. Είχα νωπές και τις διηγήσεις του παππού μου που ήταν επιστάτης σ’ ένα από τα μεγαλύτερα καπνεργοστάσια της Ξάνθης, εκεί που έκανα και την πρώτη μου ατομική έκθεση.

Τα πρόσωπα είναι υπαρκτά; Πως δούλεψες αυτές τις εικόνες;

Τα περισσότερα πρόσωπα είναι υπαρκτά. Έχουν με ένα τρόπο συνδεθεί με τον καπνό είτε ως εργάτες είτε ως καπνιστές είτε ως λάτρεις της Ξάνθης είτε – απλώς – ως πρόσωπα της οικογένειάς μου. Οι φίλοι μουSaban Ramadan Oglou και Τάσος Τεφρωνίδης κάτοικοι της Ξάνθης, μου παρέθεσαν ευγενικά τα πολύτιμα αρχεία τους σχετικά με τον καπνό. Όταν έχεις την τύχη να μπεις σ’ αυτά τα αρχεία νομίζεις ότι ζεις σ’ ένα παραμύθι. Οι εικόνες ήταν παλιές σε χαμηλή ανάλυση, τα πρόσωπα χάνονταν στο χρόνο και στο χαρτί, αλλά ζωντάνευαν μέσα στο μυαλό μου μαγικά. Οι δικοί μου άνθρωποι έμοιαζαν να ζητούν τη θέση τους στο χρόνο! Ήθελα να βρω ένα τρόπο να ενωθεί το σώμα με την ψυχή την ύλη και το πνεύμα. Και ξεκίνησα να ζωγραφίζω…Η επίσκεψή μου στην Καπναποθήκη «Π» στην Ξάνθη, στο χώρο όπου εργάστηκαν ο παππούς μου και η μητέρα μου ήταν η αφορμή για την ενότητα «Σήματα Καπνού». Μετά όλα ήταν εύκολα….

Επειδή ξεκίνησες κάπως αργά να δημοσιοποιείς τη ζωγραφική σου, τελικά αυτές οι μνήμες ήταν που σε έσπρωξαν προς τη ζωγραφική;

Όρια στο χρόνο δεν υπάρχουν. Υπάρχουν μνήμες ζωντανές, πρόσωπα που πέρασαν από τη ζωή μου κι άφησαν ένα σημάδι σ’ αυτή. Κέντριζαν με τη διαδρομή τους το ενδιαφέρον μου να τους εξερευνήσω. Αυτή την έρευνα την έκανα ακόμη κι όταν βρισκόμουν σε διαφορετικούς χώρους από αυτόν της τέχνης που βρίσκομαι τώρα. Τα έργα αυτά μοιάζουν να περίμεναν χρόνια μέχρι ν’ αποκαλυφθούν. Αυτή η ενότητα είναι ένας φόρος τιμής στην Ξάνθη που γεννήθηκα και έζησα τα πρώτα χρόνια της ζωής μου και στους εργάτες των καπνών. Η ζωγραφική μου δε θα εξαντληθεί με την ενότητα αυτή. Γύρω μου υπάρχουν τόσα πρόσωπα που αποζητούν την εξερεύνησή, και, με προκαλούν…

Αν κοιτάξουμε πέρα από τα καπνοτόπια, πιστεύω ότι γενικά έχεις επηρεαστεί από την καθημερινότητα μιας εποχής που ίσως να μη γνώρισες και σίγουρα δεν την έζησες. Είναι εικόνες πριν από την εποχή σου. Μου δίνεις την εντύπωση ότι ξεφύλλισες ένα οικογενειακό άλμπουμ και φτιάχνεις τα δικά σου παραμύθια μέσα από τις φωτογραφίες που βλέπεις.

Δεν έζησα την καθημερινότητα «στα καπνά» αλλά οι διηγήσεις και η μυρωδιά του καπνού είναι ζωντανά στη μνήμη μου! Δύσκολα αν έχεις πιάσει φύλλα καπνού να φύγει από τα χέρια σου η κόλλα και η μυρωδιά τους. Υπήρξα δεινή καπνίστρια «μπασμά» από τα φοιτητικά μου χρόνια και για πολλές δεκαετίες. Στα οικογενειακά άλμπουμ ή στις φωτογραφίες που οι φίλοι μου εμπιστεύτηκαν, προσπαθούσα να μαντέψω την αληθινή εικόνα του προσώπου που έβλεπα. Στη μικρή προπολεμική φωτογραφία, έψαχνα τη ψυχολογική του ταυτότητα του εικονιζόμενου, τα χαρακτηριστικά του και τελικά τα ταύτιζα με δικά μου πρόσωπα οικεία. Σαν ένα παιχνίδι ρόλων και καταστάσεων…Αλλάζω τα πρόσωπα ανάλογα με την προσωπική μου αισθητική και διάθεση… Η φωτογραφία είναι η αφορμή.

Τι έχει η Θράκη που σε μαγεύει τόσο; Νομίζω ότι μέσα από τη δουλειά σου ξεχειλίζει η αγάπη για την Ξάνθη και τα χωριά της.

Η ομορφιά και οι παραδόσεις της Θράκης είναι ξακουστές. Οι εξοχές και οι πανέμορφες πόλεις και χωριά είτε σε βουνό είτε σε θάλασσα η φιλοξενία των ανθρώπων που γίνονται μετά από λίγες κουβέντες φίλοι καρδιάς.
Η Ξάνθη δεν είναι μόνο η παραμυθένια Παλιά Πόλη με τα καλντερίμια και τα αρχοντικά ή η σύγχρονη που με τους φοιτητές που δεν την αφήνουν να γεράσει, γίνεται όλο και πιο φιλόξενη. Στα περίχωρα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα, ιστορικοί οικισμοί σε μαγεύουν με τις αρχιτεκτονικές και τα μνημεία τους την ώρα που η φύση σε αποτελειώνει: από τους μαιάνδρους του Νέστου και τον καταρράκτη του Λιβαδά έως το περιβαλλοντικό βασίλειο της Βιστονίδας, και από το δάσος της Χαϊντού έως τα Πομακοχώρια, ο Νομός Ξάνθης μοιάζει με τόπο για όνειρα. Σ’ αυτή την άκρη του Βορά με τους παγωμένους χειμώνες και τα τσουρουφλιστά καλοκαίρια, τίποτα δεν τελειώνει.
Η «πολυπολιτισμικότητα» – χαρακτηρίζει την Ξάνθη. Πάει καιρός που χριστιανοί και μουσουλμάνοι συμβιώνουν μια χαρά σε αυτόν τον τόπο, πάνω στο «σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης». Το νιώθεις στα Πομακοχώρια που σε καλωσορίζουν, το γεύεσαι στα ζαλιστικά σιροπιαστά και τα αχνιστά κεμπάπ που σε τραβάνε από τη μύτη και το γιορτάζεις μαζί τους στο μεγάλο σαββατιάτικο παζάρι. Αυτούς τους κοσμοπολίτες ήθελα να ζωγραφίσω και το επιχείρησα……

Ποιά θα είναι η επόμενη θεματογραφία της δουλειάς σου;

Είμαι απόλυτα προσγειωμένη στο σήμερα και παρακολουθώ τις εξελίξεις. Η ευχή μου είναι να μην εξακολουθήσουμε να ζούμε σε ατμόσφαιρα απόλυτης κρίσης. Θα συνεχίσω την απόδρασή μου και θα ξαναντικρύσω τους ήρωες μου πρόσωπο με πρόσωπο μέσα από την ιδιότητά τους, των μουσικών και των οργάνων.