Εγκλεισμοί: Πάσχοντα σύμβολα για μια πάσχουσα κοινωνία

Τα εικαστικά έργα έχουν την ικανότητα να αντιστέκονται στο βλέμμα και πολλές φορές να το αντιγυρίζουν

Γράφει
ο Δημήτρης Σαραφιανός

Το ξέρω, με ένα ποτήρι θα συνωστίζεσαι γύρω από το τραπέζι, τρεις φορές, να πάρεις διάφορα χάπια… και ο άλλος με τα άσπρα, με μια κραυγή, θα τεκμηριώνει την…
Ειδική σου ύπαρξη.
Τα βράδια καμιά φορά το φεγγάρι θα μπαινοβγαίνει στο θάλαμο σου
να σε παρηγορήσει με την σιωπή!
Και συ δεμένος από το πόδι στο κρεβάτι θα ξέρεις πως.. η ελευθερία δεν στριμώχνεται σε κάγκελα.
Γιώργος Κοκκινίδης (1995), Το σκηνικό μιας αιτίας.

Η συγκλονιστική έκθεση έργων τέχνης με τίτλο «Εγκλεισμοί» στα κτίρια του Ψ.Ν.Α. Δρομοκαΐτειο (Αγ.Ισίδωρος, Δάφτσειο, Τυπογραφείο)» σε επιμέλεια Δημήτρη Τρίκα γεννά φυσικά το ερώτημα: είναι δόκιμη τελικά η έκθεση έργων τέχνης σε χώρους όπου έχει συσσωρευθεί πόνος χιλιάδων ανθρώπων επί δεκαετίες; Η γνώμη μου είναι αναμφίβολα ναι, αν αυτό πραγματοποιείται με τον απαραίτητο σεβασμό και αν αναδεικνύει ένα άλυτο και χρονίζον πρόβλημα.

Βάλλυ Νομίδου ΕΓΚΛΕΙΣΜΟΣ

Η έκθεση βρίθει έργων που συμβολίζουν με τον πιο δυνατό τρόπο το αδιέξοδο του εγκλεισμού (όπως τα κλουβιά μέσα στο άσυλο της Άρτεμις Ποταμιάνου, το φυλακισμένο κεφάλι του Φίλιππου Βασιλείου μέσα στο οποίο φυλακίζεται το ίδιο το σώμα), τον ψυχικό πόνο (oι πήλινες μορφές του Γιώργου Τσεριώνη που διαλύονται μπροστά στα μάτια μας, ο βουβός πόνος του ίδιου του εγκλεισμού της Βάλλυς Νομίδου, τα κρανία του Δημήτρη Αληθεινού, που στέκουν σαν αψευδείς μάρτυρες της σύγ-χρονης κοινωνικής απώθησης, αφού σαν τα τρία γνωστά μαϊμουδάκια, δεν βλέπουν, δεν ακούνε, δεν μιλάνε, μόνο απελπίζονται), το ανοίκειο που φοβόμαστε να αντιμετωπίσουμε γιατί νιώθουμε ότι απειλεί τα στερεότυπά μας (όπως οι γυναικείες μορφές της Ελένης Τζιρτιζιλάκη, Γυναικεία υπόθεση ΙΙ θάλαμος 451, η γυναίκα-πιάνο της Έλλης Λοϊζου, Μνημείο), τον λόγο που μετατρέπεται σε εικόνα και αρνούμαστε να αποκρυπτογραφήσουμε (Κατερίνα Αποστολίδου, Εξήλθε εν ιάσει), αλλά και τον λόγο του ίδιου του έγκλειστου μέσα από το ημερολόγιο ψυχιατρικού εγκλεισμού του Κάπτεν (Δρομοκαΐτειο residency) ή τα αποσπάσματα από το σημειωματάριο του Αλέξη Ακριθάκη (Χλόη Ακριθάκη, Χωρίς τίτλο).
Στο Τυπογραφείο, τα σύμβολα της Ναταλίας Μαντά (colony of archetypes) συνδιαλέγονται με τα κατεξοχήν σύμβολα που παρήγαγε ο άνθρωπος (τη γραφή) και τον μηχανισμό βιοτεχνικής παραγωγής τους. Στον ίδιο χώρο, οι κραυγάζουσες μορφές του Γιώργου Τσεριώνη μας θυμίζουν ότι ο άνθρωπος είναι μεν το ον που έχει την ικανότητα παραγωγής συμβόλων, αλλά και την ικανότητα να πάσχει, να αγωνιά, να εξεγείρεται και ταυτόχρονα να παράγει και τον μηχανισμό μαζικής καταστολής και γραφειοκρατικής διαχείρισης όσων συναισθημάτων κρίνει ως δυσλειτουργικά η κοινωνία: το άσυλο. Το έργο τέχνης είναι άλλωστε το κατ’ εξοχήν πάσχον σύμβολο.

Πάνος Προφήτης, Νο one 1024×768

Ο ψυχιατρικός εγκλεισμός είναι η πιο καθολική μορφή εγκλεισμού καθώς το πρόσωπο υπόκειται στην πιο συνολική επέμβαση (ανα)διαμόρφωσης του εαυτού του. Πέρα από τη στέρηση της ελευθερίας με την αναγκαστική παραμονή σε περιορισμένους χώρους, υπόκειται αναγκαστικά σε στέρηση της κίνησης και της χρήσης των άκρων (ιμάντες καθήλωσης, παλιότερα (ζουρλο)μανδύες), χημικές επεμβάσεις μέσω φαρμάκων, παλιότερα δε καταιωνισμούς, κατά κόρον χρήση ηλεκτροσόκ και άλλες αντίστοιχες επεμβάσεις, που σήμερα ως βασανιστήρια θα χαρακτηρίζονταν παρά ως μορφές θεραπείας. Κι όλα αυτά, ακόμα και χωρίς την συγκατάθεση του πάσχοντος στην περίπτωση της ακούσιας (αναγκαστικής) νοσηλείας, που αποτελεί το 50-60% των εισαγωγών και ενεργοποιείται με μια απλή εισαγγελική εντολή. Εντολή, η οποία πολλές φορές στην πράξη δεν πληροί καν τις νόμιμες προϋποθέσεις και εκδίδεται κατόπιν καταγγελίας οποιουδήποτε τρίτου (παρότι υπάρχουν συγγενείς), χωρίς εγγυήσεις δικανικής κρίσης και συνηγορίας πριν τον εγκλεισμό, ενώ η παραπομπή στο δικαστήριο αργεί και η σχετική απόφαση στην πράξη εκδίδεται μετά από τέσσερεις με έξη μήνες. Μόνη εγγύηση, αφού δεν εισήχθη ποτέ για συζήτηση η εμβληματική μεταρρύθμιση της ακούσιας νοσηλείας που προτάθηκε το 2019, η γνωμάτευση δυο ψυχιάτρων που κρίνουν αν η έλλειψη νοσηλείας μπορεί να επιδεινώσει την κατάσταση της υγείας του ασθενή (αυτή την ορολογία εξακολουθεί και χρησιμοποιεί ο νόμος) ή (διαζευκτικά) προκειμένου να αποτραπούν πράξεις βίας κατά του ίδιου ή τρίτου. Έχουν υπάρξει περιπτώσεις όπου οι γνωματεύσεις αυτές είναι αναιτιολόγητες ως προς τις νόμιμες προϋποθέσεις (απλώς επαναλαμβάνουν τον νομοθετικό ορισμό) ή/και αντιφατικές.

Κώστας-Χριστόπουλος, Ο οικισμός 1024×766

Πέρα όμως από τον καθολικό εξουσιασμό, αυτός που εγκλείεται στο ψυχιατρείο αφενός ταξινομείται από την κοινωνία ως ακαταλόγιστος ασθενής (λες και αυτή διατηρεί το δικαίωμα να αυτοταξινομείται ως λογική και υγιής), αφετέρου δε φορτώνεται και όλη την ενοχή για την κατάσταση του. Έτσι, εκτός από τον κοινωνικό στιγματισμό και την κοινωνική περιθωριοποίηση, ο ψυχικά πάσχων οδηγείται σε έναν εσωτερικό στιγματισμό και περιθωριοποίηση, που λαμβάνει τη μορφή της αποστασιοποίησης από το περιβάλλον, αφού η τυχόν εξέγερσή του στον παραλογισμό του εγκλεισμού χαρακτηρίζεται ως διέγερση και δεν οδηγεί παρά στην ένταση των εξουσιαστικών επεμβάσεων. Το μόνο που τελικά απομένει από αυτή τη διαδικασία είναι οι λιωμένες από τον στιγματισμό και τον εγκλεισμό (πλαστικές) μορφές (Θωμάς Διώτης, Chicken Syndrome), που αναδεικνύουν και τον επικίνδυνα δεινοσαυρικό χαρακτήρα του ίδιου του ασύλου, καθώς ο ιδρυματισμός αποτυπώνεται στην ψυχή του εγκλείστου.

ΝΙΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

Σε συνθήκες δε περικοπής των κοινωνικών δαπανών, όπου ο αριθμός των νοσοκόμων δεν επαρκεί για τη φροντίδα των πασχόντων και οι κτιριακές εγκαταστάσεις δεν συντηρούνται επαρκώς (το Δάφτσειο και πρωτίστως ο Αγ. Ισίδωρος είναι και ως κτίρια από τα πρωταγωνιστικά έργα τέχνης της έκθεσης), υπάρχει διαρκώς ο κίνδυνος η νοσηλεία να εκπέσει σε συνθήκες αναξιοπρέπειας και αποθήκευσης ψυχών, παρά και πέρα από τις άοκνες προσπάθειες του προσωπικού. Όταν επικρατεί μια πολιτική αποϊδρυματοποίησης, η οποία όμως δεν οδηγεί σε επενδύσεις για τη λειτουργία μονάδων που θα φροντίζουν για την επανένταξη του πάσχοντος στην κοινότητα, αλλά απλώς ενισχύεται η νεοϊδρυματική ιδιωτικοποίηση του τομέα ψυχικής υγείας, το μέλλον δεν φαντάζει ευοίωνο. Δεν είμαστε άλλωστε χρονικά μακριά από την εποχή της δεκαετίας του ‘80, όταν λειτουργούσαν ακόμα τόσο το εμβληματικό κτίριο του Αγίου Ισιδώρου, ως αποθήκη των «επικίνδυνων» (και φτωχών) βαρέων περιστατικών ή των “απείθαρχων”, όσο και το κάτεργο της Λέρου, του συμβόλου δηλαδή της μετατροπής του ανθρώπου σε ζώο, όπου κυρίως μεταφέρονταν όσοι δεν είχαν συγγενείς. Πόση θλίψη και οργή γεννούν τα ηθικολογικά ρητά που στολίζουν αυτούς τους τόπους μαρτυρίου (Πηνελόπη Πετσίνη, Λέρος, η περίσφιξη του Φουκώ), πόση όμως αξιοπρέπεια αντανακλούν οι φωτογραφίες των ανθρώπων που πέρασαν από αυτό το κάτεργο στο πιο συγκλονιστικό ίσως έργο, που περιλαμβάνεται στην έκθεση (Ν. Παναγιωτόπουλος, Κρατικό Ψυχιατρείο-Λέρος 1982). Στην ίδια κατεύθυνση το ημερολόγιο του Κάπτεν, που αντιμετωπίζει τους υπόλοιπους εγκλείστους ως συντρόφους, δείχνει ότι η αξιοπρέπεια και η ανθρωπιά μέσα στον εγκλεισμό σπάζει πολλοί περισσότερους τοίχους από την εγκλείουσα απανθρωπιά της κοινωνίας, όπως μας έμαθαν και οι αδελφοί Ταβιάνι με το San Michele aveva un gallo.

ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΠΑΚΑΛΗΣ

Ο εγκλεισμός αποτελεί το συλλογικό άγος από το οποίο οφείλουμε να καθαρθούμε. Όχι βέβαια με την ιδιωτικοποίηση του εγκλεισμού, αλλά με την επανένταξη του πάσχοντος στη συλλογικότητα της κοινότητας, συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι ως κοινότητα πάσχουμε και ως κοινότητα οφείλουμε να επικοινωνήσουμε και να αντισταθούμε σε όσα μας κάνουν να πάσχουμε. Γιατί εάν ο τρόπος που λειτουργούμε ως κοινωνία έχει συμβάλλει στην εκδίπλωση των ψυχικών παθήσεων, το σταυρικό πρόβλημα της ψυχιατρικής αντιμετώπισης είναι ότι επιχειρεί να επανεντάξει τον πάσχοντα πίσω σε αυτή την πάσχουσα κοινωνία. Ο εύκολος τρόπος είναι το φαρμακευτικό μούδιασμα της συνείδησης (που συμβολίζεται με τον καλύτερο τρόπο από το φαρμακευτικό κρεβάτι του Νίκου Κολιόπουλου). Ο δύσκολος είναι η συνειδητή επανένταξή του πάσχοντος ως μέλους μιας κοινωνίας που δεν απωθεί, αναγνωρίζει, αλλά και παλεύει να αντιμετωπίσει τον παραλογισμό της, έτσι ώστε να μπορέσει κάποτε να ανοιχτεί στο πέλαγος της ανυπόταχτης συλλογικής δημιουργικότητας

— Αρχική εικόνα: Κάπτεν

Λόφος art project
Το Λόφος art project είναι μια νεα πρωτοβουλία που αποσκοπεί στην ανάδειξη των έργων του Πάνου Σαραφιανού (www.panossarafianos.gr) και της Μαίρης Χατζηνικολή (www.maryhatzinikoli.gr), καθώς και στην δημιουργία ενός χώρου εκθέσεων και εκδηλώσεων, όπου θα συναντιέται η τέχνη με τη ζωή.