Δημήτρης Ξόνογλου:Για μια ανάγνωση πάνω και κάτω από την επιφάνεια

Συνέντευξη στη
Βασιλική Βαγενού
Ιστορικό Τέχνης

Από το 2009-2012 ο εικαστικός Δημήτρης Ξόνογλου, καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Α.Π.Θ., καταπιάνεται ξανά μετά από πολλά χρόνια με την «καθαρή» ζωγραφική με χρώμα και την απόδοση όγκων χωρίς την προσθήκη άλλων υλικών, σε μια σειρά έργων που παρουσιάζει στην ατομική του έκθεση στην Πινακοθήκη Κυκλάδων στη Σύρο με τίτλο ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ ( 30 Αυγούστου -30 Σεπτεμβρίου).  Πρόκειται για προσωπογραφίες, ζωγραφικά έργα μεγάλων διαστάσεων με ακρυλικά σε τελάρο, και σχέδια με γομαλάκα και φύλλο χρυσού σε χαρτόνι.
Η επιστροφή αυτή φανερώνει την ανάγκη μιας αναμέτρησης με τον ίδιο τον εαυτό και μιας νοσταλγίας για το μέσο, που υπήρξε άλλωστε και το κύριο αντικείμενο των σπουδών του στην Academia di belle Arti στη Ρώμη. Τα ζωγραφικά έργα του Δημήτρη Ξόνογλου, «καταγράφουν» ανθρώπινα και/ή ζωικά πρόσωπα σε αντικατοπτρισμούς, και συνδυασμούς προσώπων με διάφορα μέρη του σώματος, παραθέτοντας υπαινιγμούς και συνειρμούς για τη σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο, αλλά και την ίδια του τη φύση. Στα σχέδια, φτιαγμένα από μνήμης, παρουσιάζονται καθημερινά πρόσωπα, όπου η αλλοίωση της μορφής επιδιώκει την πιο ολοκληρωμένη απόδοση όλων των αποτελούμενων μερών ενός προσώπου. Τεχνοτροπικά, τα έργα της έκθεσης χαρακτηρίζονται από αμεσότητα και πάθος για την ελευθερία στην ένταση, τις αντιθέσεις και τις συσχετίσεις των πολλών χρωμάτων σε συνδυασμό με την μελετημένη, αυτόνομη οργάνωση των εικαστικών σχέσεων (γραμμή, χρωματική επιφάνεια) χωρίς τυχαιότητα κατά τη διάρκεια της υλοποίησης.

• Για τα έργα όπου συνυπάρχουν ανθρώπινα και ζωικά πρόσωπα σε ένα νοητό σχηματισμό κλεψύδρας, μου εξήγησες ότι η μορφή στο κάτω μέρος είναι ο αντικατοπτρισμός από ψυχικές συμπεριφορές της πάνω μορφής. Πρόκειται για ένα σχόλιο κοινωνικής και/ή ψυχολογικής φύσης αυτό το παιχνίδι με τις έννοιες του ανθρωπομορφισμού και του ζωομορφισμού; Κάτι σαν Αισώπεια μεταφορά, χωρίς όμως τον διδακτικό σκοπό…

Μια χορωδία από μικρά νεγράκια του Άνω Βόλγα, ξαπλωμένα σε έλκυθρα που άφησε πίσω του ένα νοσοκομειακό χωρίς σειρήνα, λέγαν μαγευτικά το κάτωθι τραγουδάκι:

Στη Γουαδελούπη κυρίες μου
στη Γουαδελούπη,

εκεί να περιμένετε τον καλό σας
θα τον ξεβράσει το κύμα˙

Κι αν έχει στάχτη στα μαλλιά
νομίσματα στα μάτια
στα χέρια χρώματα Ματίς
το μπόι του Πικάσσο
το άβατο, θρασύ κορμί του Μάρλον Μπράντο,
στοπ.

Στη Γουαδελούπη κυρίες μου
στη Γουαδελούπη,

εκεί να περιμένετε τον καλό σας

Ο ΆΛΛΟΣ θα’ρθει ΌΡΘΙΟΣ
θα περπατά στο κύμα
στου Puerto Rico τις αυλές
σε ουράνιους αρσανάδες

στο ένα χέρι θα κρατά
ζαχαρωτό που αστράφτει
και στ’ άλλο σφραγιδόλιθο
με σχήμα τη χελώνα

Στη Γουαδελούπη κυρίες μου
στη Γουαδελούπη

ΑΥΤΟΣ είναι ο καλός σας

Ξέρετε κάτι, ο Μπόυς στο Ντύσελντορφ το 1963 στη «Σιβηρική Συμφωνία» μας πρόλαβε. Πού να φανταζόταν ο Αίσωπος ότι ένας μύθος του θα γίνονταν εικαστική δράση από ένα μεγάλο ευρωπαίο καλλιτέχνη του εικοστού αιώνα: όχι ο λαγός να τρέχει ασθμαίνοντας να προλάβει τη χελώνα στον τερματισμό, αλλά νεκρός κρεμασμένος στην άκρη ενός μαυροπίνακα με την καρδιά ξεριζωμένη στο χρώμα του βυθού. Πως να συνομιλήσεις με έναν νεκρό λαγό; Τι διάλογο να κάνεις; Νομίζω ότι αυτή είναι η διαφορά: αν ένας μεσογειακός καλλιτέχνης εμπνεόταν απ΄τον Αίσωπο, νομίζω, ότι δεν θα ακρωτηρίαζε έναν λαγό, θα τον είχε ζωντανό στην αγκαλιά του και θα τον φρόντιζε, ή θα τον έκανε ένα νόστιμο στιφάδο. Προσωπικά προτιμώ τη χελώνα.

• Στα σχέδια που παρουσιάζουν πρόσωπα που έχεις συναντήσει τυχαία στο  δρόμο χρησιμοποιείς την αλλοίωση της μορφής για να «αιχμαλωτίσεις» τα πολλά πρόσωπα που ενυπάρχουν σε ένα πρόσωπο. Πώς ενσωματώνεται ή ποιό ρόλο παίζει η έννοια του χρόνου στα έργα αυτά και την συγκεκριμένη επιλογή της τεχνικής που υιοθετείς;

Αυτό που μ΄ενδιαφέρει πιο πολύ στους ανθρώπους είναι αυτό που βγάζει  το πρόσωπο τους. Κάθε μέρα συναντάμε ανθρώπους που άλλοτε τραβούν το ενδιαφέρον μας γιατί εκπέμπουν μια γλυκιά θαλπωρή, γαλήνη, χαρούμενη διάθεση ή μας απωθούν με την ψυχρότητά τους. Συναντάμε βλέμματα στο χρώμα του αλατιού ή της καμένης ζάχαρης, πρόσωπα κρύα και μαβιά, μάτια στο χρώμα του χιονιού και της πάχνης ή, πάλι, βλέμματα σαν χρυσάνθεμα και ηλιοτρόπια, φλογερά και πύρινα. Συναντάμε ανθρώπους με χειρονομίες βαριές, επιθετικές, ευγενικές, ζεστές, απότομες, φοβισμένες, χαλαρές. Όλα αυτά με μαγεύουν ή με αφήνουν αδιάφορο και το περίεργο είναι όταν πάω να ζωγραφίσω ένα πρόσωπο ξεπηδάνε όλες αυτές οι εικόνες που για τον «άλφα» ή «βήτα» λόγο είχα συγκρατήσει στο μυαλό μου. Νομίζω πως δεν χρειαζόμαστε άλλους κόσμους να προεκτείνουμε στο σύμπαν, έναν καθρέφτη χρειαζόμαστε. Οι άλλοι άνθρωποι είναι ο καθρέφτης μας. Έτσι, η έννοια του χρόνου (το πριν-το τώρα-το μετά) είναι παρούσα. Ο χρόνος είναι εδώ όσο η ψυχή μας τον γεννάει.

• Το ιδίωμα σου στα έργα της συγκεκριμένης έκθεσης, τα ζωγραφικά και τα σχέδια, έχει φύση χειρονομιακή, ελεύθερη, εκρηκτική. Όπως μου έχεις αναφέρει όμως, δεν υπάρχει τυχαιότητα, εδώ είναι «χωνεμένη» η ιστορία της τέχνης. Μπορείς να δώσεις κάποια παραδείγματα;

Νομίζω ότι το μαύρο τετράγωνο του Μάλεβιτς έχει φύση χειρονομιακή, ελεύθερη και εκρηκτική. Δεν είναι αποτέλεσμα καρτεσιανής λογικής, δεν ξέρω αν είναι πιο μαύρο από το ράσο ενός Αγιορείτη μοναχού, γιατί υπάρχουν διαφορετικά μαύρα και το ράσο του μοναχού είναι ένα μαύρο, πολύ χρωματιστό και πολύ φωτεινό. Όταν επίσης αναφέρομαι ότι δεν υπάρχει τίποτα τυχαίο και είναι «χωνεμένη» η ιστορία της τέχνης, κάντε ένα τεστ, απομονώστε ένα τυχαίο κομμάτι κάποιου πίνακα και αμέσως θα καταλάβετε ότι συνυπάρχουν ατμόσφαιρα και εμπειρίες από διαφορετικά γίγνεσθαι της τέχνης διαμέσου των αιώνων.

•  Ο Πώλ Βαλερύ είχε πει ότι ο εγκληματίας είναι προϊόν του εγκλήματος του. Μήπως και ο καλλιτέχνης είναι προϊόν της τέχνης του;

Πράγματι, ο Πωλ Βαλερύ «πρέπει να συλληφθεί».

• Αν το έργο τέχνης συγκροτεί μια ενδιάμεση κατάσταση ανάμεσα σε ένα πριν και σε ένα μετά, ποιά είναι αυτά;

Εννοείτε πριν τον οργασμό, στην κορύφωσή του, και μετά τον οργασμό όταν χαλαρώνουμε με ένα τσιγάρο ή ένα γλυκό; Ή εννοείτε χρονολογικά και αισθητικά; Θεωρώ ότι τα πράγματα έχουν μια συνέχεια. Όταν ο κούρος κάνει το πρώτο βήμα, αυτό το βήμα το κάνει η ανθρωπότητα. Αλλάζει η σκέψη, αλλάζει η αισθητική, όταν ένα γλυπτό έχει κίνηση ή μια εικόνα μιλάει (κινηματογράφος) ή ένας καλλιτέχνης χορεύει, τραγουδάει, παίζει μουσική, δημιουργεί κοσμογονικές εκρήξεις, ταράζει τα ύδατα.
Δεν μπορώ να σας πω αν ο Πανσέληνος είναι καλύτερος από τον Τζιότο, νιώθω όμως ότι ο Τζιότο θεωρεί τον Πανσέληνο στενό συγγενή του. Ο Χενρυ Μουρ θεωρεί κολλητούς φίλους του τους γλύπτες του Παρθενώνα και συνομιλεί μαζί τους. Η Lady Gaga θεωρεί προγιαγιά της την Μάρθα Γκράχαμ και αδερφό της τον Μάικλ Τζάκσον.

• Στην Πέτρα της Τρέλας ο Φερνάντο Αρραμπάλ γράφει: «Στο θέατρο του πανικού ο ‘’άνθρωπος χωρίς καπέλο’’ φορούσε πάντα ένα καπέλο στο κεφάλι του. Ο σκηνοθέτης του ζήτησε να παίξει τα ‘’θαύματα’’ κι ο ‘’άνθρωπος χωρίς καπέλο’’ λευτερωμένος απ’ τον κόσμο του ασυνήθιστου, έπαιξε μέσα σ’ ένα σκηνικό ‘’οικογενειακό’’¹».   Περιέγραψε μου τα στοιχεία ενός έργου σου που θα «αναπαραστούσε» αυτή τη σκηνή.

Ο Αρραμπάλ κουβαλάει όλη τη σουρεαλιστική και αναρχική τραγικότητα του μεσογειακού ανθρώπου που μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να ανατραπεί σε κωμωδία. Δεν γνωρίζω το συγκεκριμένο έργο του Αρραμπάλ. Προσπαθώ να σκεφτώ ένα «οικογενειακό σκηνικό» και ο νους μου πάει εκτός από τους μεγάλους τραγικούς και τον Αριστοφάνη, στον Βοκκάκιο, τον Σαίξπηρ, τον Μπρεχτ κ.τ.λ. Ένα καπέλο από κει που προστατεύει ένα ανθρώπινο κεφάλι, μπορεί να γίνει ένα καπέλο γεμάτο βροχή, ένα τρύπιο καπέλο από σφαίρες ινδιάνων, μπορεί να γίνει δοχείο νυκτός. Γίνεται ανοιχτό πορτοφόλι τοποθετημένο στο οδόστρωμα με μια χούφτα πενταροδεκάρες, ακόμα, φωλιά για χιλιάδες μυρμήγκια, μπορεί να γίνει κρυψώνα για αυγά δεινοσαύρων γαλαξιακής γενιάς κ.τ.λ. Άλλά δεν καταλαβαίνω γιατί όλο αυτό το παράδειγμα με τον Αρραμπάλ. Δεν μου αρέσουν τα καπέλα. Δεν θα φορούσα ποτέ καπέλο και φέσι, μόνο σε πολύ δύσκολες καιρικές συνθήκες εάν είχε σαράντα βαθμούς καύσωνα, αλλά αφού επιμένετε.

• Εκφράζεσαι μέσα από ποικίλα μέσα. Αυτή η πρακτική προέρχεται κυρίως από μια αέναη προσωπική εσωτερική ανάγκη αναζήτησης νέων μέσων έκφρασης ή από μια αδυναμία των ίδιων των μέσων, μια απουσία σε αυτά των ζητούμενων κάθε φορά προϋποθέσεων για το επιθυμητό αποτέλεσμα;

Εκφράζομαι με τα απαραίτητα υλικά που χρειάζεται ένα έργο. Τα μέσα για τη δημιουργία ενός έργου τέχνης δεν είναι ποτέ αδύναμα. Στη δική μου περίπτωση δεν είχα ποτέ πρόβλημα με τα υλικά, ο,τιδήποτε υπάρχει γύρω μας, από το πιο ταπεινό βότσαλο μέχρι και το πιο ακριβό βιομηχανικό αντικείμενο ή από το φύσημα του ανέμου και το φως μιας ακτίνας του ήλιου ή το φως μιας ηλεκτρικής λάμπας, τη ροή ενός ποταμού ή το κύμα της θάλασσας, το αέναο φτερούγισμα ενός αγγέλου ή το οργιαστικό τραγούδι της Ίμα Σούμακ, τον ψίθυρο μιας λέξης ή ένα γραπτό κείμενο, το χρώμα σε σωληνάριο ή σε κουβάδες και σπέι, με πινέλα, με πένες, με τα χέρια, με όλο το σώμα, με προϊόντα που παράγονται στη γη ή ο,τιδήποτε κυκλοφορεί σε ουρανό και θάλασσα, όλα είναι εν δυνάμει «υλικά τέχνης». Και μια και μιλάμε για μένα, τα υλικά μέσα ή τα άυλα γεννιούνται ταυτόχρονα με την ιδέα για την δημιουργία του έργου.

• Η σύγχρονη ελληνική εικαστική σκηνή μοιάζει ανοιχτή σε κάθε είδους καλλιτεχνικές συμπεριφορές, πρωτοπορίες και πρακτικές, ιδιαίτερα αυτές που εισάγονται από το εξωτερικό.
  Είναι όμως και ουσιαστικά ενημερωμένη για να επεξεργαστεί αποτελεσματικά τα δεδομένα αυτά;
  Πόσο ξένη είναι ή δεν είναι  η ελληνική πραγματικότητα ως προς το ιδεολογικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο γεννιούνται αυτές οι εισαγόμενες εικαστικές τάσεις; 

Είμαι ανοιχτός σε κάθε είδους καλλιτεχνικές συμπεριφορές, πρωτοπορίες και πρακτικές, αλλά προτιμώ να είμαι δημιουργός και εξαγωγέας εικαστικού προϊόντος, δεν θα κατέβαζα ποτέ τα βρακιά μου σε εισαγόμενες εικαστικές τάσεις, δεν μου πάει η αντιγραφή και η πατιτούρα.
Λίγες φορές έμεινα με το στόμα ανοιχτό σε σύγχρονες δημιουργίες.

• Ο Ντεγκά είχε πει ότι «τέχνη δεν είναι αυτό που βλέπεις, αλλά αυτό που κάνεις τους άλλους να δουν». Συμφωνείς με αυτή την αντίληψη;

Σεβαστή η άποψη του Ντεγκά.Τέχνη δεν είναι μόνο αυτό που βλέπεις και αυτό που κάνεις τους άλλους να βλέπουν, αλλά και πόσο διαφορετικά θα δεις το ίδιο έργο μετά από χρόνια και θα είναι σαν να το πρωτοανακαλύπτεις. Άλλα έργα μας συγκινούν στα νιάτα μας και άλλα στην ωριμότητά μας.

• Είναι απαραίτητο ένα έργο να περιλαμβάνει και μια συμβολική διάσταση ή εννοιολογική πρόσληψη και ερμηνεία; Δεν επαρκεί μια υπόσταση του ως απλά οπτικό ερέθισμα και γεγονός;

Δεν είναι τίποτα απαραίτητο από όλα αυτά για ένα μεγάλο έργο. Μπορεί όμως και να τα περιέχει.

• Τελικά η τέχνη υπηρετεί κάτι/κάποιον ή δεν εξυπηρετεί τίποτα;

Η τέχνη «εξυπηρετεί» τη ματαιοδοξία και τον εγωισμό του καλλιτέχνη, το πορτοφόλι του γκαλερίστα και προσδίδει αίγλη και δύναμη σε ανθρώπους με χρήματα και εξουσία. Η τέχνη είναι ταπεινή.
———————————————

Last modified: 06/10/2019