Δήμος Σκουλάκης: Τα πορτρέτα των μοντέρνων

Ήρα Παπαποστόλου
Κριτικός και Ιστορικός τέχνης

 Τι  συμβαίνει,  όταν  έχουμε  να  κάνουμε  με  τους  μεγάλους  δασκάλους  της   ζωγραφικής;                                                                                                                          …

Το σύνολο του καλλιτεχνικού έργου του Σκουλάκη αποτελείται από πολλά πορτρέτα ζωγράφων. Το 1990 κάνει μια ολόκληρη σειρά με πορτρέτα του Έλληνα ζωγράφου Γιάννη Τσαρούχη. Ανάμεσα σε αυτά, συναντάμε και τα πορτρέτα των δασκάλων του Σκουλάκη – Γιάννη Μόραλη και Γιώργου Μαυροϊδή -, έπειτα πορτρέτα των καλλιτεχνών Χρόνη Μπότσογλου, Χρύσσας και Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα.

Γιάννης Τσαρούχης

Πρόκειται για ζωγράφους που είναι πολύ γνωστοί στον ελληνικό καλλιτεχνικό χώρο και των οποίων η παρουσία ή το έργο επηρέασαν το ζωγράφο και το έργο του. Όταν ο Σκουλάκης είχε ρωτηθεί για το αν έκανε κάποιο διαχωρισμό ανάμεσα στα πορτρέτα συναδέλφων και κάποιου άλλου, είχε απαντήσει πως η πρώτη κατηγορία εμπεριέχει το μειονέκτημα του συναγωνισμού*. Τι συμβαίνει, λοιπόν, όταν έχουμε να κάνουμε με τους μεγάλους δασκάλους της ζωγραφικής;
Ανάμεσα στα πορτρέτα του Σκουλάκη του 1990 εμφανίζεται ένα πορτρέτο του Άντι Γουόρχολ, έπειτα, το 1991, ένα άλλο του Πικάσο. Τα δύο αυτά πορτρέτα είναι φτιαγμένα όπως τα περισσότερα έργα εκείνης της περιόδου: το πρόσωπο, που περιγράφεται με οξυδερκή παρατηρητικότητα, βγαίνει στο φως μέσα από ένα μαύρο φόντο.

Πάμπλο Πικάσο

Το πορτρέτο του Πικάσο, παρ’ όλα αυτά, αλλάζει βάση: έξι πορτρέτα του διάσημου καλλιτέχνη φτιάχνουν έναν κύβο που τοποθετείται πάνω σε ένα βάθρο. Ο κυβιστής ζωγράφος απεικονίζεται, συνεπώς, στην απόλυτη ιδιότητά του που συμβολίζεται, όπως είναι προφανές, από τον κύβο. Είναι άραγε τυχαία η επιλογή αυτών των δύο προσώπων; Από τη μία πλευρά, ο Πάμπλο Πικάσο εκπροσωπεί το κλασσικό μοντέλο του καλλιτέχνη-ανθρώπου, του δασκάλου για έναν μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών, που μπορεί να κάνει τα πάντα. Από την άλλη πλευρά, ο Άντι Γουόρχολ, εκπροσωπεί τον ερμαφρόδιτο, εύθραυστο καλλιτέχνη, την απόλυτη ενσάρκωση του νέου τύπου σταρ: δημιουργός, ηθοποιός, έφερε στον κόσμο τον καλλιτέχνη-σταρ που, στο καλλιτεχνικό σύμπαν, ήταν ο διάδοχος του πνεύματος**. Ας μας επιτραπεί, λοιπόν, να σκεφτούμε ότι τα δύο πορτρέτα του Σκουλάκη, που χαρακτηρίζουμε ως πορτρέτα των μοντέρνων, απεικονίζουν ταυτόχρονα και δύο πρόσωπα – μοντέλα καλλιτεχνών.

Χρύσσα

Ο Άντι Γουόρχολ επανεμφανίζεται με ένα πρωτότυπο τρόπο στην τελευταία δουλειά του Δήμου Σκουλάκη. Όπως γνωρίζουμε, ο Γουόρχολ είχε ένα μεγάλο θαυμασμό για τους σταρ του σινεμά και τους αμερικανικούς μύθους. «Να είσαι διάσημος για δεκαπέντε λεπτά» ήταν η νοοτροπία της εποχής του όπου η στιγμή ήταν προνομιούχος και επέτρεψε σε πολλούς να υιοθετήσουν αυτό το πρότυπο καλλιτέχνη. Ο ίδιος ταυτιζόταν, μάλιστα, με τις βεντέτες των οποίων έφτιαχνε τα πορτρέτα, αφού τους θεωρούσε παραδείγματα προς μίμηση της Αμερικής του 60. Η «τραβεστί» προσωπογραφία του Σκουλάκη με τίτλο AndyMarilyn απεικονίζει τον Γουόρχολ έτσι όπως θα ήθελε να είναι: ένας μύθος. Που παραμένει ωστόσο στη σκιά των μύθων που θαύμαζε τόσο. Και που μετατράπηκε με τη σειρά του σε προϊόν μαζικής παραγωγής, παρόμοιο με τα θέματα που διάλεγε για το έργο του. Τα κουτιά της σούπας Κάμπελ αποτελούν ένα από τα θέματα αυτά.
Από τα πορτρέτα των μοντέρνων δεν θα μπορούσε να λείπει ο Μαρσέλ Ντυσάν. Το Δεκέμβριο του 1997, ο Σκουλάκης ζωγραφίζει ένα πρώτο πορτρέτο του είρωνα καλλιτέχνη με τίτλο «Ο Μαρσέλ Ντυσάν και η Ρόδα ποδηλάτου», ειρωνευόμενος τον ίδιο τον Ντυσάν που, παρ’ όλες τις αντιεξουσιαστικές του προθέσεις, ενσωματώθηκε στους θεσμούς καθιέρωσης της τέχνης: ρέπλικες της Ρόδας κοσμούν τα περισσότερα μοντερνιστικά μουσεία και θεωρούνται από τα σημαντικότερα κινητικά γλυπτά του 20ου αιώνα. Το 1998, κάνει την εμφάνισή του το πορτρέτο του Ντυσάν ως… Μόνα Λίζα. Εδώ, ο Σκουλάκης αντικαθιστά τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της Μόνα Λίζα με μία προσωπογραφία του ίδιου του Ντυσάν, σχολιάζοντας την εξουδετέρωση των ανατρεπτικών προθέσεων του τελευταίου, ενώ, παράλληλα, παίζει με τις έννοιες του «πρωτότυπου» και του «αντίγραφου».

Χρόνης Μπότσογλου

Δήμος Σκουλάκης

Ανάμεσα στα πορτρέτα του Γουόρχολ και του Ντυσάν, βλέπουμε να εμφανίζεται το 1999 ένα πορτρέτο του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο με τίτλο «ο Ντεκίρικο στο Βόλο». Το 1988 ο Σκουλάκης είχε ήδη ζωγραφίσει ένα Αφιέρωμα στον Τζόρτζιο Ντε Κίρικο. Ο ζωγράφος απεικονιζόταν καθισμένος σε έναν καναπέ, περιτριγυρισμένος από τα αντικείμενα που τον χαρακτηρίζουν  και που είναι τοποθετημένα στο πάτωμα σαν νεκρή φύση. Μία λεπτομέρεια από τις «Ανησυχητικές Μούσες» (1917) – του πλέον γνωστού πίνακα της μεταφυσικής περιόδου του Ντε Κίρικο είναι το παράθυρο του δικού του κόσμου. Ο Σκουλάκης χρησιμοποιεί εκ νέου το αινιγματικό τοπίο των Ανησυχητικών Μουσών, σαν σκηνικό αυτή τη φορά του πίνακα, για να σχολιάσει τις αντιφάσεις της πορείας του ζωγράφου: «Αυτό το έργο είναι περισσότερο μία υπενθύμιση των αντιφάσεων του Ντε Κίρικο, της προδοσίας απέναντι στο ίδιο του το έργο, αλλά ταυτόχρονα καθρεφτίζει τις αλληλοσυγκρουόμενες τάσεις που σημάδεψαν τις ιστορικές πρωτοπορίες του μοντερνισμού στον 20ο αιώνα», εξηγεί ο Δήμος Σκουλάκης.

Τζόρτζιο Ντε Κίρικο

Στέκοντας μπροστά από την αποσπασματική απεικόνιση ενός προγενέστερου έργου του (Ερωτικό Άσμα, 1913) – το οποίο βρίσκουμε και στον πίνακα του 1988 με φόρμα γαντιού εργασίας κρεμασμένο στον τοίχο – ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο, με τη μορφή μυθολογικού Κενταύρου, αντικρύζει το θεατή. Ο Σκουλάκης θέτει το ζωγράφο αντιμέτωπο με το παρελθόν του, ανακαλώντας την επαναστατική πρόταση της μεταφυσικής ζωγραφικής. Ήταν ο πρώτος που αμφισβήτησε την οικεία ταυτότητα των αντικειμένων*** και επιχείρησε να συλλάβει με ένα νέο και αινιγματικό σύστημα ποιητικών αναφορών την πραγματικότητα που βρίσκεται κρυμμένη κάτω από την επιδερμίδα του κόσμου των μορφών.

Μαρσέλ Ντυσάν

Ένας ακόμη από τους μεγαλύτερους ζωγράφους του 20ου αιώνα, ο Φράνσις Μπέικον βρίσκει, τέλος, και αυτός τη θέση του μέσα στα πορτρέτα των μοντέρνων. Απεικονιζόμενος σαν Σφίγγα, σε μία παραλλαγή του έργου Σφίγγα-Το πορτρέτο του Μουριέλ Μπελσέρ (1979), Ο Μπέικον μετατρέπεται ο ίδιος σε ένα από τα πρόσωπα που εκφράζουν την υπαρξιακή αγωνία, «στη βασανισμένη και τραγική μορφή ενός σύγχρονου Οιδίποδας , του μυθολογικού ήρωα που στη νιότη του είχε νικήσει τη σφίγγα”****. Πρόκειται άραγε για τον σύγχρονο Οιδίποδα που προτείνει εκ νέου την προσήλωσή μας στην ανθρώπινη φιγούρα;

 

  • *Συνέντευξη στον Φώτη Απέργη, Τα έργα μαρτυρούν τις προθέσεις μου, Ελευθεροτυπία, 25/4/1990
  • **Honnef K, Warhol, Taschen, 1998
  • ***Κάθε πράγμα έχει δύο όψεις: τη συνήθη όψη που είναι αυτή που βλέπουμε σχεδόν και που όλοι οι άνθρωποι βλέπουν γενικά, και, την άλλη, τη σπεκτρική ή μεταφυσική που δεν μπορούν να δουν παρά τα σπάνια άτομα μέσα σε στιγμές διαύγειας και μεταφυσικής αφαίρεσης. Valori Plastici, Ρώμη, Νο3, Απρίλιος -Μάιος 1919, σ.16
  • ****Γιώργος Λεβούνης, Σκουλάκης, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων-Πολιτιστικό Κέντρο “Μελίνα”, Αθήνα, 2000, σ.122

 

 

Last modified: 10/09/2020