Ίρις Σαμαρτζή: Ο μαγικός κόσμος της εικονογράφησης

Μαρία Ξυπολοπούλου
Φιλόλογος – Συντ. Θεμάτων Πολιτισμού

ΙΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗΗ Ίρις Σαμαρτζή γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Είναι απόφοιτος της σχολής Βακαλό με υποτροφία στο Interior Design. Έχει κάνει δύο Bachelor of Arts στο Graphic design και στο Interior Design κι έχει παρακολουθήσει σεμινάρια πάνω στη δραματική τέχνη στην εκπαίδευση και στη θεατρική αγωγή. Συνεργάστηκε με τη Σχολή Βακαλό ως βοηθός καθηγητή (Σκηνογραφία, Product Design, Αρχιτεκτονική Διαμόρφωση Εσωτερικών Χώρων, 2001/6). Από το 2003 διδάσκει ζωγραφική και κατασκευές σε ιδιωτικό εκπαιδευτήριο (νηπιαγωγείο, δημοτικό). Έχει συμμετάσχει σε ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα. Από το 2004 συνεργάζεται με εκδοτικούς οίκους ως εικονογράφος παιδικών βιβλίων. Βραβεύτηκε ως εικονογράφος το 2006 («Από την καλή και από την ανάποδη») και το 2008 («Το ξύπνημα των κούκων») από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου καθώς κι από τα ΕΒΓΕ για το εξώφυλλο του βιβλίου «Το δέντρο που είχε φτερά» (2011). Κέρδισε το Κρατικό Βραβείο 2012 για το βιβλίο «Οι καλοί και οι κακοί πειρατές» του Αντώνη Παπαθεοδούλου. Από τον Κύκλο Παιδικού Βιβλίου, Βραβείο σε εικονογράφο και συγγραφέα βιβλίου με πολύχρωμη εικονογράφηση για το βιβλίο «Το Παλιόπαιδο» (2014). 

Βραβευτήκατε πρόσφατα από τον Κύκλο Παιδικού Βιβλίου για την  πολύχρωμη εικονογράφηση για το βιβλίο «Το Παλιόπαιδο» (2014) της Αγγελικής Δαρλάση που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Ποια είναι η σημασία της βράβευσης και της διάκρισης για έναν εικονογράφο;
Η βράβευση – διάκριση για μένα σημαίνει ευθύνη. Ένα συμβόλαιο που υπογράφω, χωρίς συγκεκριμένο deadline, αλλά με μια μοναδική υποχρέωση: να δουλέψω περισσότερο και να γίνω καλύτερη.   Είναι μια διαδικασία που περισσότερο με αγχώνει, παρά με εφησυχάζει.

IΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ  Το Παλιόπαιδο είναι μια ιστορία για την πίστη στον άνθρωπο και στον ανθρωπισμό. Μια ιστορία για τη δύναμη της τέχνης και του πολιτισμού ενάντια στη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Σήμερα παρατηρούμε τον παραγκωνισμό των μαθημάτων τέχνης ( μουσική, εικαστικά) στο σχολικό πρόγραμμα. Ως εικονογράφος και εικαστικός, ποιος ο ρόλος και η σημασία των μαθημάτων αυτών στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα;
Είναι σαν να αναρωτιόμαστε ποια είναι η σημασία του πολιτισμού για τον άνθρωπο και την κοινωνία γενικότερα.
Η τέχνη σε  όλες τις εκδοχές της, από το θέατρο, το βιβλίο, το σινεμά, τη συναυλία, το μουσείο, μέχρι τη street art, ένα grafitti σε έναν τοίχο, μία έξυπνη βιτρίνα, μια φωτογραφία, μια παιδική ζωγραφιά, μια καλή διαφήμιση, σε όλους τους τόπους και μη τόπους… είναι αυτή που μας μαλακώνει λίγο τον πόνο, μας σώζει εν μέρει, μας κάνει να ξεχνάμε, μας κάνει να νιώθουμε λιγότερο μόνοι. Ένα σημείο συνάντησης σε έναν άλλο χωρόχρονο.
Αυτές οι εποχές που ζούμε, δεν είναι και οι πιο υγιείς. Ο πολιτισμός μοιάζει σαν ένα ακριβό ρολόι, κάτι σαν πολυτέλεια, όταν λείπουν τα βασικά αγαθά. Δεν το κρίνω αυτό, είναι απολύτως φυσιολογικό να συμβαίνει. Λογικό είναι λοιπόν να παραγκωνίζεται στα σχολεία. IΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ  Δε γίνεται επί τούτου. Γίνεται γιατί οι δάσκαλοι δεν έχουν την οικονομική ενίσχυση που χρειάζεται, τα υλικά μέσα για να κάνουν κάτι, ακόμα και μια φωτοτυπία για να δείξουν έναν πίνακα στα παιδιά. Όλο το βάρος της επαφής με την τέχνη, πέφτει καθαρά στη δική τους διάθεση και ευελιξία.
Αλλά είμαι αισιόδοξη, γιατί όλο και περισσότεροι δάσκαλοι καταφεύγουν σε διαθεματικά project με συνδετικό κρίκο την τέχνη. Το μόνο που χρειάζεται είναι στήριξη από το κράτος, που όντως έχει πολλά βάρη να σηκώσει, αλλά ο πολιτισμός και η παιδεία θα μπορούσε να είναι μια ωραία αρχή.

Ο Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου αποφάσισε να αξιοποιήσει τη δύναμη της μουσικής για να καταπολεμήσει τη φτώχεια στην πατρίδα του, τη Βενεζουέλα. Θα μπορούσε κάτι ανάλογο να εφαρμοστεί και με άλλες μορφές τέχνης όπως είναι τα εικαστικά; Η τέχνη είναι σπουδαίο ακτιβιστικό εργαλείο. Πώς μπορεί να παρέμβει κοινωνικά ένας καλλιτέχνης;
Εκ των πραγμάτων, η μάχη με τη φτώχεια, την κοινωνική εξαθλίωση, την ανάγκη επιβίωσης, είναι άνιση. Ο καλλιτέχνης με το έργο του οφείλει να αφουγκράζεται, να παρατηρεί, να περιεργάζεται, να συμπάσχει και να φέρνει στην επιφάνεια φωνές που δεν ακούγονται, εικόνες που αγνοούνται.
Νομίζω το κλειδί της ιστορίας του Αμπρέου είναι ότι έβγαλε τις νότες από το πεντάγραμμο και τις παρτιτούρες.  Ουσιαστικά απελευθέρωσε έναν καλό ιό στην κοινωνία και τον άφησε να κάνει τη δουλειά του.
ΙΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ Αν η τέχνη βγει από τους τοίχους, από τους κανόνες, από τα μουσεία, ξεχάσει για λίγο το ελιτίστικο προφίλ της και βγει στους δρόμους, στις πλατείες, γίνει ένα με τον κόσμο, δώσει κίνητρο στον κόσμο να επέμβει, να ονειρευτεί, τότε νομίζω κάτι μπορεί να γίνει.

Μέσα από τα παραμύθια περνάνε συνήθως μηνύματα. Αυτό πιστεύετε ότι συμβαίνει και με τις εικόνες των παραμυθιών; Κατά πόσο η εικονογράφηση των παιδικών βιβλίων  συμβάλλει στη διαπαιδαγώγηση ενός παιδιού;
Η αλήθεια είναι ότι δε συμφωνώ με το ότι πρέπει σώνει και καλά να έχει ένα μήνυμα ένα βιβλίο. Τα σεντόνια κείμενα, με το άγχος του μηνύματος, θεωρώ ότι καταστρέφουν τον εν δυνάμει αναγνώστη. Πιστεύω ότι με την εικονογράφηση καλούμαι να απαντήσω σε ένα ανοιχτό φιλοσοφικό ερώτημα, αποφεύγοντας κάθε διδακτισμό, ελπίζοντας πως κάπου η δική μου ερμηνεία, θα συναντηθεί με την ερμηνεία που δίνουν τα παιδιά.

Ποια η σχέση μεταξύ εικονογράφου και συγγραφέα;
Είναι ένα νόμισμα με δυο όψεις. Είναι αυτό που λέμε τυχερό. Από τη μια μεριά η ιδανική σχέση: η συνεργατική, που ο ένας κόβει κι ο άλλος ράβει, που ονειρεύονται παρέα το” παιδί-βιβλίο” τους. Από την άλλη η καταστρεπτική σχέση:  που ο συγγραφέας γράφοντας, έχει ήδη κάνει τη δική του εικονογράφηση στο μυαλό του και θέλει να ακολουθήσεις πιστά τη δική του φαντασίωση. Σε αυτή τη σχέση είναι σα να μην έχεις χέρια. Ξεχνάς τον εαυτό σου, ποιος είσαι, την αισθητική σου, δε ξέρεις τι είναι ωραίο και τι όχι.IΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ Λειτουργείς σα ρομπότ. Ευτυχώς πλέον, αυτήν την πλευρά του νομίσματος τη ψυχανεμίζομαι εξαρχής και την αποφεύγω διακριτικά. Είναι ωραίο να νιώθεις, όπως με την Αγγελική (αναφέρομαι στη συγγραφέα Αγγελική Δαρλάση) ας πούμε, ότι ο άλλος σου εμπιστεύεται απόλυτα ένα δικό του πολύ προσωπικό κομμάτι, ότι σου δίνει το ελεύθερο να δημιουργήσεις πάνω σε αυτό.

Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των εικόνων σε ένα παραμύθι; Η ίδια η αφήγηση από μόνη της  βοηθάει στο να δημιουργήσουν τα παιδιά τις δικές τους εικόνες, να τις πλάσουν με την φαντασία τους. Η εικονογράφηση συμβάλει ή περιορίζει την φαντασία του νεαρού αναγνώστη δίνοντας του έτοιμη την εικόνα;
Υπάρχουν συγκεκριμένα στάδια στη σχέση του παιδιού με το βιβλίο. Στα πρώτα χρόνια, το παιδί δέχεται εκατομμύρια ερεθίσματα. Μέσα από ένα κλασσικό φουλ εικονογραφημένο βιβλίο παρατηρεί, ακούει λέξεις, τις αντιστοιχεί σε εικόνες, αποκωδικοποιεί τα πράγματα γύρω του, τα καταλαβαίνει, εξοικειώνεται με τη «λειτουργία» ενός βιβλίου. Συχνά θέλει και ξαναθέλει να του διαβάσουν το ίδιο βιβλίο, γιατί πια αυτός ο κόσμος του είναι γνώριμος, οικείος, αγαπητός, το κάνει να χαλαρώνει. Η λέξη που αποτυπώνει αυτό το κομμάτι της σχέσης είναι: ασφάλεια. Αυτό ακριβώς αποζητά και  αυτό νιώθει. Το κάθε βιβλίο που διαβάζει, είναι ένα ταξίδι που του δίνει δύναμη και γνώση για να πάει παραπέρα σε άλλα νέα ταξίδια, σε άλλα καινούργια βιβλία.
IΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ  Αυτό το ρόλο παίζει η εικονογράφηση. Παρέχει αυτό το λεξιλόγιο οπτικοποίησης, αυτόν τον κώδικα. Μεγαλώνοντας αφού το παιδί έχει κατακτήσει αυτό το στάδιο, δε φοβάται τίποτα, κανένα ταξίδι, κανένα βιβλίο. Και πλέον γνωρίζοντας το λεξιλόγιο που προανέφερα, μπορεί να φτιάχνει τις δικές του φανταστικές εικόνες. Το εικονογραφημένο βιβλίο δεν περιορίζει τη φαντασία του παιδιού. Κάθε άλλο.

Τα παραμύθια είναι ιστορίες για να κοιμούνται οι μικρότεροι και να ξυπνούν οι μεγαλύτεροι ( Μπουκάι). Τα βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά και νέους έχουν να πουν κάτι και στους μεγαλύτερους;
Πίσω από κάθε ανοιγμένο βιβλίο, κρύβεται ένα παιδί. Τα βιβλία, παιδικά-εφηβικά, θυμίζουν στους μεγαλύτερους ότι υπήρξαν κι αυτοί παιδιά. Η παιδικότητα είναι μια απώλεια η οποία δεν ξεπερνιέται ποτέ.  Θεωρώ πως ένα καλό παιδικό βιβλίο μας συμφιλιώνει με αυτήν την απώλεια που κουβαλάμε σε όλη μας τη ζωή.

Αλήθεια, ποια είναι η προσωπική σας σχέση με τα παραμύθια;
Παραμυθένια!  Ψέματα, δυστυχώς πλέον είναι επαγγελματική. Αδυνατώ να βγω από αυτόν το ρόλο και να αφήσω να με πάρει μαζί του ένα παραμύθι, να με ταξιδέψει. Ό,τι και να διαβάσω αρχίζω αυτόματα και φτιάχνω εικόνες με το μυαλό μου λες και μου έχει αναθέσει ένας εκδότης την εικονογράφηση.

Έχουμε μια μεγάλη παράδοση στην εικονογράφηση. Γιάννης Κεφαλληνός, Κώστας Γραμματόπουλος, Γιάννης Τσαρούχης, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας, Γιώργης Βαρλάμος.  Τα σημερινά σχολικά εγχειρίδια σε τι επίπεδο κινούνται αισθητικά; 
Εφόσον όλο το εκπαιδευτικό σύστημα δεν εκτιμάει τα παιδιά, επόμενο είναι και τα σχολικά εγχειρίδια να στερούνται αισθητικής. Όντως η εικονογράφηση και το στήσιμό τους είναι λίγο παρωχημένα, αλλά κυρίως πάσχει το περιεχόμενο. Χρειάζεται να ξαναφανταστούμε την παιδεία, αν θέλουμε να την αλλάξουμε και τότε θα βελτιωθούν και τα σχολικά εγχειρίδια.

Είναι εξοικειωμένο το ελληνικό κοινό με την τέχνη της εικονογράφησης; 
Όπως έχω ξαναπεί, εφόσον δεν υπάρχει σχολή που να διδάσκει αυτό αποκλειστικά το αντικείμενο είναι δύσκολο να εκτιμηθεί αυτή η δουλειά σα σύνολο από μέσα, φορείς, ακόμα κι από μας τους ίδιους. Ένα απλό παράδειγμα είναι ότι τα βραβεία που υπάρχουν δε δίνονται μεμονωμένα σε έναν εικονογράφο αλλά πάντα μαζί με το συγγραφέα και το κείμενο, δηλαδή βραβεύεται το βιβλίο σα σύνολο ή ένας εικονογράφος δε μπορεί να συμμετάσχει σε ένα τέτοιο θεσμό αν έχει δουλέψει πάνω σε κάποια διασκευή προϋπάρχοντος κειμένου.IΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ  Κοινώς μπορεί κάποιος να κάνει εξαιρετική δουλειά και επειδή δεν έχει συνεργαστεί με τους “σωστούς” συγγραφείς η δουλειά του να μένει άγνωστη. Ή ακόμα, πόσες εκθέσεις γίνονται με έργα εικονογράφων όπως σε άλλες χώρες; Ελάχιστες κι αυτές με δικό μας κυνήγι κυρίως. Όλα αυτά κάτι λένε, κάτι δείχνουν.
Παραδόξως όμως το κοινό είναι εξοικειωμένο. Ένα μεγάλο μέρος του τουλάχιστον είναι πιο υποψιασμένο, ψάχνει πολύ πριν αγοράσει κάτι και δίνει σημασία στην καλή εικονογράφηση. Είναι και οι δύσκολοι καιροί που είπαμε, που επιβάλλουν να γίνεται ένα ξεσκαρτάρισμα πριν την αγορά ενός βιβλίου. 

Το εξώφυλλο είναι για πολλούς αναγνώστες το κριτήριο που θα καθορίσει την αγορά και την ανάγνωση ενός βιβλίου. Θα ήθελα την δική σας άποψη σαν εικονογράφος.
Ναι, το εξώφυλλο έχει μεγάλη δυναμική. Κακά τα ψέματα, σου φωνάζει από μακριά και μπορεί εύκολα να σε κοροϊδέψει, να σε παρασύρει στην αγορά ενός βιβλίου.Αυτό δε το λέω μόνο με την ιδιότητα του εικονογράφου, αλλά και σαν απλός αναγνώστης. Αλλά υπάρχει και το οπισθόφυλλο που έχει άλλη δύναμη κι αυτό θα καθορίσει το αποτέλεσμα. Αν δε με εμπνέει μια ιστορία, μια περίληψη, δε πρόκειται να αγοράσω ένα βιβλίο, μόνο επειδή μου αρέσει το εξώφυλλο. Μιλάμε βέβαια για βιβλία ενηλίκων, γιατί στα παιδικά έχω άλλα κριτήρια λόγω δουλειάς.

IΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ Αλήθεια με ποια κριτήρια θα πρέπει να επιλέγουν σήμερα οι γονείς τα βιβλία των μικρών αναγνωστών;
Τι καλύτερο κριτήριο από το ίδιο το παιδί και τα ενδιαφέροντά του; Μπορούν να διαλέγουν μαζί με τα παιδιά;

Έχοντας εικονογραφήσει αρκετά βιβλία, τι είναι αυτό που επηρεάζει και καθορίζει τους χαρακτήρες και το ύφος των εικόνων σας;
Το ύφος του βιβλίου. Το τι θέλει να πει. Τι θέλει να δώσει στον αναγνώστη – παιδί. Θέλει να το προβληματίσει; Θέλει να περάσει ωραία και να γελάσει; Θέλει να το ευαισθητοποιήσει; Θέλει απλά να το βάλει για ύπνο; Θέλει να του μάθει κάτι; Θέλει να το ταξιδέψει; Ανάλογα κινούνται κι οι γραμμές, τα χρώματα, τα κενά, τα πλήρη, οι ματιέρες. Είναι τόσο ετερόκλητα τα βιβλία που έχω εικονογραφήσει, που είναι αδύνατον να τα βάλω όλα κάτω από την ίδια ομπρέλα και να τα διαχειριστώ με τον ίδιο ακριβώς τρόπο.

IΡΙΣ ΣΑΜΑΡΤΖΗ  Η εικονογράφηση ήταν συνειδητή επιλογή ή η κατάληξη μιας περιπλάνησης στη ζωγραφική;
Συνειδητότατη! Αγόραζα πάντα παιδικά βιβλία με μια διάθεση συλλογής. Χανόμουν μέσα στις εικόνες, κοίταγα τις λεπτομέρειες, τις διαφορετικές τεχνικές. Μαγική η στιγμή που συνειδητοποίησα ότι αυτό ήθελα να κάνω στη ζωή μου. Μαγικός κι ο κόσμος της εικονογράφησης!

Ως εικαστικός έχετε συμμετέχει σε διάφορες ομαδικές εκθέσεις. Έχετε σκεφτεί κάποια στιγμή να παρουσιάσετε τη δουλειά σας μέσα από μια ατομική, αυτή τη φορά, έκθεση;
Το έχω σκεφτεί. Θα το ήθελα κάποια στιγμή, στο μέλλον. Μια έκθεση για μένα, είναι μια τελεία. Το κλείσιμο ενός κύκλου και η αρχή ενός καινούργιου. Εγώ νιώθω ακόμα ότι ψάχνομαι, δοκιμάζομαι, αλλάζω, μεγαλώνω, ωριμάζω…

 

 

 

 

 

Last modified: 11/08/2015