Έλενα Παπαδημητρίου: Είναι σίγουρο πως είσαι κάπου εδώ…

Γιάννης Τζιμούρτας

Δημοσιογράφος

Βάζω στο ρόλο του Θεού τον άνθρωπο, αφού αυτός που θα βοηθήσει
είναι ο ίδιος ο άνθρωπος…

Πότε προσευχήθηκε για πρώτη φορά ο άνθρωπος. Προφανώς στον πρώτο του φόβο. Δεν γνωρίζει ποιον ικετεύει, συνειδητοποιεί όμως γιατί ικετεύει… «Επάκουσε όποιος κι αν είσαι…» ικετεύει ο Οδυσσέας σε μια δύσκολη στιγμή στις περιπλανήσεις του στη Μεσόγειο «…ικέτης σου είμαι και το ομολογώ». Οι θάλασσες είναι πλημμυρισμένες από προσευχές. Προσευχές ανθρώπων όταν κάποιες στιγμές στη ζωή τους νιώθουν φόβο, απόγνωση, αναζητούν κάπου να πιαστούν, να σώσουν τη ζωή τους. Η Μεσόγειος, η θάλασσα μας, έχει μυριάδες τέτοιες ιστορίες να διηγηθεί. Μια θάλασσα που όλα κινούνται γύρω απ’ αυτήν και μέσα της. Αυτή την πλευρά της Μεσογείου στις μέρες μας τη ζούμε καθημερινά και τόσο έντονα καθώς δίνεται ως θέμα και θέαμα στην τηλεοπτική εικόνα. Οι ανθρώπινες ιστορίες στα λιμάνια της Μεσογείου ώθησαν τη ζωγράφο Έλενα Παπαδημητρίου στη δημιουργία της νέας της σειράς έργων «Sabir», που είδαμε στη γκαλερί Σκουφά στην Αθήνα. Η καλλιτέχνιδα μέσα από μια δική της προσευχή προσεγγίζει τον πόνο και τις ελπίδες των γυναικών που ικέτισσες καταφεύγουν στα λιμάνια της Μεσογείου. «Sabir» (Lingua Franca της Μεσογείου) είναι η γλώσσα – εργαλείο που γεννήθηκε στα λιμάνια και για περισσότερους από οκτώ αιώνες ήταν η γλώσσα επικοινωνίας των ανθρώπων στις μετακινήσεις τους.

Έλενα και ο τίτλος της δουλειάς σου και η θεματογραφία είναι επίκαιρη και ευρηματική. Αναρωτιέμαι πώς σχεδιάζεις ή επιλέγεις κάθε φορά τα θέματα σου…

Συνήθως η θεματογραφία μου προκύπτει από τη ζωή μου. Σχεδόν πάντα είναι λίγο βιογραφική. Η συγκεκριμένη ενότητα ξεκίνησε από την ανάγκη μου να βρω στήριξη στο μεταφυσικό όταν δεν μπορούσα να την βρω στον φυσικό κόσμο. Όταν ένιωσα την ανάγκη να προσευχηθώ έγραψα μια προσευχή… στη διαδικασία της γραφής αποφάσισα ότι η προσωπική μου ιστορία ίσως δεν έχει νόημα να δημοσιοποιηθεί και με αφορμή την τότε (και τελικά και τώρα) επικαιρότητα, με τις χιλιάδες των ανθρώπων να μετακινούνται για να βρουν μια ασφαλέστερη ζωή και μετά από μια μικρή έρευνα για τη Μεσόγειο έπεσα πάνω στη Σαμπίρ. Πρόκειται για μια γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για σχεδόν χίλια χρόνια και εμπεριείχε στοιχεία από όλες τις γλώσσες της Μεσογείου. Κάπως έτσι προέκυψε μια Σαμπίρ προσευχή για την Μεσόγειο.

Είναι μια προσευχή που μπορεί να την πει κάθε άνθρωπος που νιώθει την ανάγκη να προσευχηθεί. Ανεξάρτητα από το θεό του και τα πιστεύω του.

Ακριβώς. Η προσευχή αποτελείται από δύο ενότητες. Η πρώτη απευθύνεται στις αισθήσεις. Σ’ αυτό το κάτι που νιώθεις όταν ξαφνικά σε αγγίζει ο ήλιος και λες «είναι τόσο όμορφα!» Είσαι τόσο χαρούμενος που ζεις επειδή σε άγγιξε ο ήλιος και σκέφτεσαι δεν μπορεί αυτό να είναι τυχαίο. Στην πραγματικότητα προσεγγίζεις το θείο μέσα από τις αισθήσεις μέσα από την ανάγκη να χαρείς της ζωή. Στη δεύτερη ενότητα μιλώ για τη θάλασσα. Για όλους αυτούς τους ανθρώπους που μετακινούνται και έχουν μείνει πίσω γυναίκες που προσεύχονται για να φτάσουν ασφαλείς σε λιμάνια της ελπίδας.
Συνήθως ζωγραφίζω γυναίκες γιατί αντιλαμβάνομαι τον κόσμο μέσα από μια γυναικεία ιδιοσυγκρασία. Το δεύτερο μέρος της προσευχής έχει τους διπλούς ρόλους της θάλασσας: τη γαλανή και όχι τη μαύρη. Είναι σαν να ζητάω από το όποιο θείο, από το σύμπαν να ενεργοποιήσει στη θάλασσα τους καλούς και όχι τους κακούς ρόλους.

Οι πέτρινες επιφάνειες με τα αποσπάσματα από την προσευχή σου, είναι τα λιμάνια;

Πρώτα πρέπει να πούμε ότι την προσευχή τη μετέφρασα σε όλες τις γλώσσες της Μεσογείου. Στα τελάρα ζωγράφισα κυρίως γυναίκες που προσεύχονται και μερικά σύμβολα. Οι πέτρινες επιφάνειες είναι κυβόλιθοι που έχω φτιάξει και θυμίζουν ερείπια οικισμού σε λαβύρινθο. Όλες σχεδόν οι πόλεις στα παράλια της Μεσογείου είναι λαβυρινθώδεις. Αναπτύσσονται στους τοίχους της έκθεσης ως μια κάτοψη λαβυρίνθου και ο κάθε κυβόλιθος έχει χαραγμένη μια φράση από την προσευχή σε μια διαφορετική γλώσσα. Δεν είναι μορφή επιγραφής, αλλά χειροποίητο γράμμα σαν να γράφτηκε με το δάχτυλο πάνω στην πέτρα. Οι φιγούρες είναι από πάνω προς τα κάτω γιατί θέλησα να βάλω στο ρόλο του θεού τον άνθρωπο, αφού τελικά αυτός που θα βοηθήσει είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.

Πώς νομίζεις ότι ο θεατής διαβάζει και προσλαμβάνει τη δουλειά σου.

Θα ήθελα να την διαβάζει όπως την εννοώ, χωρίς ωστόσο να περιορίζω τις σκέψεις του. Θα ήθελα να μπορώ να επικοινωνήσω μια σύνθετη σκέψη χωρίς να χρειάζεται να την αναλύσω. Αυτός είναι και ο λόγος που την εκθέτω άλλωστε και περνάω αρκετό χρόνο στο χώρο της έκθεσης, ώστε να καταλάβω πόσα μπορεί να διαβάσει ο θεατής από όλα αυτά που θέλω να πω.

Οι καλλιτέχνες που έρχονται από τις ταλαίπωρες χώρες της Ανατολικής και της Νότιας Μεσογείου βρίσκουν χώρο να δραστηριοποιηθούν στις νέες πατρίδες; Εξάλλου μπορούν να γίνουν αυτοί που θα μπολιάσουν τις τέχνες των χωρών υποδοχής με αυτές των χωρών της προσφυγιάς.

Έχω παρακολουθήσει ελάχιστες τέτοιες προσπάθειες αλλά θεωρώ δεδομένο ότι θα γίνουν πολλές περισσότερες όσο ενσωματώνονται οι νέοι κάτοικοι. Είναι βέβαιο ότι θα μπολιάσουν τις τέχνες με την αισθητική που κουβαλάνε… αλλά σε όλη την ιστορία της Μεσογείου αυτό δεν γινόταν; Ένα ταξίδι ανθρώπων, πολιτισμών και αισθητικών διέσχιζε πάντα την κοινή μας θάλασσα.

Επειδή η γλώσσα «σαμπίρ» είναι μια γλώσσα που κύκλωνε τους τόπους της Μεσογείου, αν ένα πλοίο ταξίδευε σήμερα από λιμάνι σε λιμάνι ποια λέξη ή φράση θα διάλεγες να γράφει στα πανιά του

Κάνε την θάλασσα αυτή που μας ενώνει και όχι αυτή που μας χωρίζει.

Τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του κόσμου;

Τα όρια της γλώσσας δεν είναι καθόλου τα όρια του κόσμου. Η γλώσσα ή πιο σωστά οι γλώσσες αποτελούν τον βασικό τρόπο επικοινωνίας, αλλά όχι τον μοναδικό. Υπάρχουν χιλιάδες ακόμα αποχρώσεις του πράσινου που δεν έχουν όνομα…αυτό ακριβώς το κενό καλούνται να καλύψουν οι τέχνες. Όλες αυτές τις αποχρώσεις που δεν έχουν όνομα, αλλά μπορεί να έχουν ήχο, άρωμα, γεύση, αφή ή όψη…

Η προσευχή, η μεταφορά της στις γλώσσες της Μεσογείου, τα επιτοίχια αποσπάσματα, η γλώσσα Sabir είναι τελικά ένα σύνολο που δείχνει την ανάγκη της γυναίκας για επικοινωνία;

Την ανάγκη για μια κοινή επικοινωνία. Χρησιμοποίησα τη γλώσσα Sabir σε μια προσπάθεια να πω, ότι μια τέτοια προσευχή θα μπορούσε να είναι η ίδια σε όλες τις ακτές της Μεσογείου. Θέλησα να υπογραμμίσω, ότι στην ίδια συναισθηματική κατάσταση θα μπορούσε να έχει βρεθεί μια γυναίκα άσχετα με το γεωγραφικό προσανατολισμό, την εποχή ή το όνομα του θεού της.

Μέσα από την προσευχή που έγραψες και καθώς απευθύνεσαι σε μια μη αντικειμενική παρουσία, τελικά προέκυψε κάποια κατανόηση του θείου;

Μάλλον προέκυψε μια βαθύτερη κατανόηση του ανθρώπου. Της αδυναμίας του ανθρώπου να καταλάβει την νομοτέλεια της ζωής. Κατάλαβα την ανάγκη για πίστη σε κάτι που θα δώσει νόημα και ελπίδα στον κόσμο μας.

Τι σημαίνει για σένα πειραματίζομαι;

Πειραματίζομαι για εμένα σημαίνει παραμένω ζωντανή. Είναι το δικό μου παιχνίδι για να ξορκίζω τον φόβο του χρόνου που περνάει. Μου αρέσει να εξερευνώ και να δοκιμάζω νέα πεδία τόσο πνευματικά, όσο και καθαρά υλιστικά. Δεν θέλω να εγκλωβιστώ σε μια θεματογραφία ούτε σε μια τεχνοτροπία. Με ενθουσιάζουν τόσο τα νέα υλικά.

Πόσο άλλαξε το ύφος της δουλειάς σου με το πέρασμα του χρόνου;

Υποθέτω εξελίσσεται. Αλλάζω με το πέρασμα του χρόνου σαν άνθρωπος. Δεν παραμένω ακίνητη. Σίγουρα η ουσία μου παραμένει ίδια, αλλά η ροή της ζωής με αλλάζει. Νιώθω πιο εξελιγμένη εκδοχή του εαυτού μου, άρα και η δουλειά μου θα αλλάζει.

ΛΕΝΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ – ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΤΖΙΜΟΥΡΤΑΣ

Η σχέση της δουλειά σου με άλλες γενιές καλλιτεχνών παλαιότερων και νεώτερων.

Έχω τόσους αγαπημένους καλλιτέχνες, παλαιότερους και νεότερους. Δανείζομαι στοιχεία χωρίς μεγάλες ενοχές αλλά τελικά δεν είμαι σε θέση να δω πόση σχέση έχει το αποτέλεσμα του δανεισμού μου, με τον Κλιμτ, τον Βερμέρ, τον Χόκνεϊ και εκατοντάδων άλλων που ερωτεύομαι την ματιά τους.

Είσαι εδώ

Είναι σίγουρο πως είσαι κάπου εδώ…

Βυθισμένος στα λασπόνερα της λακκούβας
στη μέση του σταματημένου δρόμου
(σε είδα στην αντανάκλαση…)

Ή ακόμα κρυμμένος πίσω από τα σύννεφα,
της αιθαλομίχλης να είναι ή της επερχόμενης μπόρας;
(σε άκουσα όταν βρόντηξες…)

Ή αμπαρωμένος στο παγωμένο
και στοιβαγμένο ψυχές κυνηγημένες ανήλιαγο υπόγειο
(σε άγγιξα, στην καυτή ακτίνα ηλίου
που μπήκε από τη γρίλια…)

Ή ίσως καμουφλαρισμένος στο αυθάδικο αγριόχορτο
που φύτρωσε στον σπασμένο σοβά
στην πρόσοψη της μπλε πολυκατοικίας
(σε μύρισα όταν άνθισε…)

Ή βουλιαγμένος στο λιμάνι χωρίς θάλασσα,
το πυκνοφυτεμένο κατάρτια και φουγάρα
(σε ’νιωσα στην αλμύρα στη γλώσσα μου…)

Για αυτή τη θάλασσα σε ψάχνω…

Tη θάλασσα της τροφής για την πείνα
και όχι τη θάλασσα της πείνας για τροφή…

Την αλμυρή και όχι την στυφή…

Αυτή που με ανακουφίζει και όχι αυτή που με πνίγει…

Τη θάλασσα την κυματιστή
και όχι τη θάλασσα τη φουρτουνιασμένη…

Τη γαλανή και όχι τη μαύρη…

Αυτή που με ταξιδεύει στους αφρούς της
και όχι αυτή που με βουλιάζει
στην άβυσσο του βυθού της…

Τη φιλική και όχι την εχθρική…

Τη θάλασσα της χαράς
και όχι τη θάλασσα του θρήνου…

Σε αυτή τη θάλασσα δώσε για λίγο μόνο
τους πρώτους ρόλους και άφησε εκτός σκηνής
τους δεύτερους…

χωρίς προβολείς…

Κάνε την αυτή που μας ενώνει
και όχι αυτή που μας χωρίζει.

*Η «Προσευχή» της Έλενας Παπαδημητρίου είναι η πρώτη ύλη πάνω στην οποία κτίστηκε όλη η νέα σειρά έργων της «Sabir»